از بناها یی که می توان در ابتدای ورود به شهر ابرکوه از سمت استان فارس و یا خروجی از سمت یزد تماشا کرد، یخچال های خشتی است که با گذشت سالیان طولانی همچنان با شکوه پابرجا مانده و تقریبأ اکثر مسافران عبوری در کنار آن توقف می کنند و عکسی به یادگار می گیرند.
قدمت برخی از این یخچالها به عهد قاجار و برخی دیگر به رونق جاده ابریشم برمی گردد و به ثبت آثار ملی ایران نیز رسیده اند. در شهرستان ابرکوه و در نقاط مختلف چهار نمونه از این یخچال ها وجود دارد.
يخچالها (كه دربعضي ازشهرها به آن يخدان هم مي گويند) بناهايي اغلب خشتي با پلاني دايره شكل ومخروطي هستند. علت نامگذاري يخچال به این علت است كه كف بنا هم ارتفاع با بيرون بنا نبوده واغلب براي نگهداري يخ، داخل آن گودالي كاسه شكل حفرمي شد. چنانچه ياد شد اين مکانها براي توليد و نگهداري يخ ساخته مي شدند بدان شكل كه در شبهاي سرد زمستان آب را در جويهاي كنار بنا با ارتفاع كم نگه مي داشتند تا صبح آب داخل جوي يخ مي زد. سپس يخهارا شكسته و داخل مخزن مي انباشتند. اين كار شبهاي متوالي انجام مي شد تا گودال داخل مخزن هم سطح كف پرمي شد. سپس درب يخچال را بسته و يخهارا براي استفاده در تابستان نگه مي داشتند.
در معماری یخچال ها، سازندگان بنا به نکات مهمی چون برودت مناسب برای نگهداری یخ، نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید یخ و عایق کاری بنا توجه میکردند.
هر یخچال دارای قسمت هایی چون دیوارهای سایه انداز، حوضچه های تولید یخ و چاله وسیع مخروطی شکل است که بر فراز این چاله، گنبد بزرگ خشتی بنا شده است.
دیوار گنبد در پایین دارای قطر زیاد است و هر چه به رأس نزدیکتر می شود از قطر آن کاسته شده و گاه معمار برخی یخچالها مانند یخچال فتح آباد ابرکوه، برای کم کردن فشار وارد بر گنبد، آن را به صورت پله پله (مطبق) ساخته است.
ورودی مخزن های یخ معمولأ رو به شمال قرار داشته که به وسیله سطحی شیب دار، برای انتقال آسان یخ، به حوضچه ها مرتبط می شدند.
یخچال ها اغلب دارای دو در بوند که یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب قرار داشت و در زمستان از در شمال و در تابستان از درب جنوبی استفاده می شد، یخچال دار از طریق این درب، یخ را تحویل مشتری می داد و هنگامی که از درب ها استفاده نمی شد، آنها را با یک تیغه خشت و گل مسدود می کردند.
ارتفاع بلند یخچال ها به این دلیل بوده که با توجه به گرمای تابستان، حرارت در بالا قرار گیرد و مانع از ذوب شدن یخ در کف یخدان شود. پس از اینکه یخچال پر می شد، روی یخ ها را با یک نوع گیاه خشکیده به نام “پیزو” می پوشاندند.
یکی از این یخچالها که كنارميدان وليعصر (نخستين ميدان براي ورود به شهراز سمت غرب) قرار دارد یخچال آقازاده است. اين بنا نیز ازچند قسمت عمده تشكيل شده که شامل مخزن مخروطي شكل، حوض يا جويهاي آب، ديوارهاي سايه انداز و اتاقك نگهباني است. این یخچال خشتی که هنوز از دوران قاجار بر جای خود استوار است در مدخل شهر ابرکوه قرار گرفته که دور گنبد آن ۶۴ متر و ارتفاع آن ۲۲ متر و ضخامت دیواره های آن حدود ۳ متر و عمق انبار یخ آن ۴ متر است.
علاوه براين يخچال، ابركوه داراي سه يخچال ديگربه نام برزن، هك ومريم آباد نيز مي باشد.
جاذبه های گردشگری ابرکوه بسیار است. خانه صولت (موزه مردم شناسی)، خانه و هتل سنتی آقازاده، مسجد جامع ابرکوه، مسجد بیرون، گنبد عالی و سرو ۴۵۰۰ ساله ابرکوه از دیدنیهای این شهرستان میباشند.
منابع:
شهرداری ابرکوه
ettelaat.com
citypedia.ir
