بر فراز كوهي سپيد در جنوب شرق ابركوه و كنار جاده اي كه به سوي بخش بهمن مي رود، بناي بلند گنبد عالي به چشم مي خورد. اين بناي هشت ضلعي سمبلی براي شهر تاريخي ابركوه است. بر اساس كتيبه آجري كه زير گنبد آن و گردا گرد بنا به خط كوفي حک شده، امير عميدالدين شمس الوله ابن علي هزاراسب ديلمي و همسرش نازنين كرشمه (كشمر) در این مکان بخاک سپرده شده اند كه بنا به دستور فرزندش فيروزان ساخته شده است. در همين كتيبه سال ساخت بنا ۴۴۸ هـ.ق ذكر گردیده است.
بنا از سنگ و ملات گچ نيم كوب ساخته شده و گنبد آن نيزسنگي است و از بيرون پوششي از آجر بر آن کار شده است. ارتفاع و بلندای برج ۲۲ متر و ضخامت دیوار گنبد دو متر است.
از ويژگي ها و زيبايي هاي كم نظير اين بنا مقرنس سنگي آن است كه گردا گرد بنا و در محل واقع شدن گنبد بر جرزها اجرا شده است. در داخل بنا چند پله به اتاقك زير بنا راه دارد كه مدفن صاحبان مقبره بوده، البته اكنون از آثار آن خبري نيست.
سبك معماري بنا ازمعماري دوره ديلمي پيروي مي كند. از ويژگيهاي كم نظير و خاص اين بنا ساخت آن درفلات مركزي و دور ازخطه شمال كشور است كه پايگاه اصلی حكومت ديلميان بود.
عمیدالدین از خاندان دیلمی و نوه منصور بن حسن بن فیروزان دیلمی صاحب اشکور از نواحی معروف دیلم است که خاندان او به علت رقابت ها مجبور شدند از شمال ایران به اصفهان و نواحی مرکزی کوچ کنند. به همین دلیل مقبره او نیز به سبک ابنیه نواحی شمالی ایران احداث شده است.
در کل ایران، فقط دو بنای دیگر از نظر معماری به بنای سنگی گنبد عالی شباهت زیاد دارند. یکی از آنها در نزدیکی طارم واقع شده و دیگری بالای سرقورگ در راه داراب به بندر عباس قرار گرفته است. همچنین گنبد کاووس، برج خرقان و برخی دیگر از این نمونه آثار نیز شباهت به این اثر در مرکز و جنوب کشور دارند.
شهرستان ابرکوه دارای مناطق دیدنی فراوان است، از جمله مسجد جامع ابرکوه، سرو ۴۵۰۰ ساله ابرکوه، مسجد بیرون، خانه و بادگیر معروف آقازاده، موزه مردم شناسی، یخچالهای خشتی و... را میتوان نام برد.
منابع:
شهرداری ابرکوه
masjed.ir
beytoote.com
fa.wikipedia.org
mehrnews.com
