موزه میراث روستایی گیلان

موزه های روستایی، تصاویری ملموس از زندگی سنتی‌اند که در آنها می توان معماری، آداب و رسوم، صنایع دستی و هنرهای بومی را از نزدیک مشاهده و زندگی روستایی را تجربه کرد؛ این موزه ها فضایی را فراهم می‌کنند تا مردمان هر سرزمین با گذشته نزدیک پدران و مادران خود آشنا شوند.

 موزه میراث روستایی گیلان تنها تجربه ملی در زمینه صیانت از فرهنگ و معماری روستایی با مفهوم موزه فضای باز در ایران می باشد. این موزه که در نوع خود در خاور میانه و آسیای مرکزی منحصر بفرد است، با هدف پاسداشت و حفظ میراث مادی و معنوی مردم سرزمین گیلان طراحی شده است. فکر برپایی این موزه پس از زمین لرزه 1369رودبار، توسط دکتر محمود طالقانی مطرح شد.

از اوایل سال 1381 مطالعات مقدماتی ایجاد موزه میراث روستایی گیلان آغاز شد. عمده ترین بخش‌های این مطالعات که تا پایان سال 1383 به طول انجامید را مکان یابی موزه و شناسایی حوزه های فرهنگی– معماری گیلان در بر گرفت. برای انتخاب زمین مناسب پروژه، شاخص هایی مانند راههای دسترسی، زیرساخت ها و توپوگرافی در نظر گرفته شدند. از بین گزینه های موجود، پارک جنگلی سراوان به دلیل قرار گیری در یکی از پرترددترین جاده های شمال کشور، توپوگرافی مناسب و وجود زیر ساخت ها در نزدیکی آن مورد توجه طراحان موزه واقع شد و در نهایت 263 هکتار از بخش مرکزی این پارک 1480 هکتاری بعنوان سایت موزه میراث روستایی گیلان انتخاب گردید که حدود 45 هکتار آن برای احداث مجموعه موزه‌ای در نظرگرفته شده است.

براساس مطالعات انجام شده و  بر مبنای تنوع فرهنگی و معماری استان، حوزه فرهنگي ـ معماري گيلان بدون در نظر گرفتن تقسيمات كشوري و سياسي به 9 زير حوزه دسته‌بندي شد. تقسيم­بندي اين حوزه­ها براساس عوامل زيست محيطي (توپوگرافي، اقليم و...)، نوع فعاليت كشاورزي، فرهنگ (مذهب، گويش، زبان و...) و نوع معماري بومي روستايي صورت پذيرفت. هر یک از این زیر حوزه ها در قالب یک روستا متشكل از گونه‌هاي اصیل و معرف معماري آن حوزه در مجموعه موزه ای بازسازي شده اند.

در طراحي موزه، محل هایی برای رستوران ها، چای خانه ها، بازارها، مساجد سنتی، مزارع و باغات، کارگاه های آموزش و تولید صنایع دستی، محوطه بازی ها و نمایش های سنتی، مراکز تحقیقات کشاورزی و دامپروری، پژوهشگاه معماری و مردم شناسی، پارک کودک، باغ های پرورش گیاهان دارویی و درختان بومی، معماری چوب ملل و دو مجموعه مهمان پذیر با الهام از معماری روستایی گیلان هریک به ظرفیت 150 واحد 3 تا 5 نفره در نظر گرفته شده است.

عمليات ساختماني موزه از سال 1383 آغاز و در اردیبهشت 1384 وارد فاز اجرایی شد. تاکنون 25 مجموعه مسکونی- شامل خانه ها و بناهای جانبی- متعلق به 7 روستا مربوط به زیر حوزه های فرهنگی- معماری جلگه شرق، غرب و مرکز، کوهپایه شرق و غرب و کوهستان شرق و غرب در موزه دوباره چینی شده اند و عملیات دوباره چینی دو مجموعه مربوط به زیرحوزه های ساحل شرق و غرب در دست اجراست.

بجز این مجموعه ها بناهایی مانند مسجد، ساختمان ورودی، خانه پژوهشگران، بازارچه، قهوه خانه های سنتی، کارگاه آهنگری و مدرسه نیز در موزه ساخته شده اند. در مجموع بناهای دوباره چینی و ساخته شده در سایت موزه 80 سازه را شامل می شود. تاکنون 35 بنای موزه در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، همچنین عرصه و حرایم موزه ثبت شده است.

برای باززنده سازی فعالیت های سنتی در روستاها، علاوه بر خانه، بناهای جانبی مثل انبار برنج، تلمبار و طویله و باغچه سبزیجات و صیفی جات تقریباً در محوطه همه خانه ها ایجاد شدند. همچنین ماندابی که در بخش مرکزی سایت - روستای جلگه مرکز - وجود داشت به کشتزار برنج تبدیل شد که همه ساله در آن کاشت و برداشت برنج به روش سنتی انجام می گیرد. باغ چای، توتستان و نارنجستان نیز در سایت ایجاد شده اند تا نمایانگر فعالیت های معیشتی در روستاهای گیلان باشند. همچنین نگهداری دام و طیور نیز از دیگر فعالیت های رایج در موزه میراث روستایی گیلان است. جشنواره‌های متعدد، موسیقی محلی، مراسم و آئین های سنتی و بازی‌ها و نمایش‌های بومی نیز در موزه برگزار مي‌شوند تا حفظ و به نسل آينده معرفی شود. معرفی مفاخر استان نیز از جمله فعالیت هایی است که در موزه به آن اهمیت ویژه ای داده می شود.

یکی از دست آوردهای مطالعات معماری و مردم شناسی موزه، ثبت و مستندسازی بخش مهمی از میراث شفاهی گیلان است که نتایج آن در قالب کتاب های علمی مردم شناسی و معماری منتشر شده است. بازدیدهای گروه های دانش آموزی و دانشجویی از موزه میراث روستایی گیلان از جمله فعالیت های آموزشی است که نقش مهمی در آشنایی کودکان، نوجوانان و جوانان با فرهنگ بومی گیلان دارد. در روزهای بازدید به ویژه ایام تعطیل در موزه نمایشگاه و بازارچه صنایع‌دستی، عکس و نقاشی، دستاوردهای معماری، پوشاک محلی و سفره‌ گیلانی نیز دایر است. راهنمایان موزه با لباسهای محلی اطلاعات لازم درباره موزه، خانه ها و فرهنگ گیلان را به بازدیدکنندگان منتقل می نمایند تا از این رهگذر، امکان ارتباط مستقیم بازدیدکنندگان با موزه فراهم آید. این تعامل موجب شده که تاکنون بناها و اشیاء زیادی به منظور حفظ و بازسازی به موزه معرفی و اهدا شوند.

نكته مهم در بهره‌برداري این موزه، امكان بازديد مردم، پس از تكميل هر حوزه از آن بوده است. در اردیبهشت ١٣٨٤ اولین کارگاه این طرح (روستای جلگه‌ی شرق) راه‌اندازی و یک سال بعد افتتاح و به بهره‌برداری رسید. از این تاریخ تا کنون حوزه های دیگری نیز احداث و به بهره برداری رسیده اند و در اردیبهشت 1395روستاهای ساحل شرق و غرب دریای مازندران موزه به بهره برداری خواهد رسید.
 

منابع:
وبسایت موزه میراث روستایی گیلان
fa.wikipedia.org