مختومقلی فراغی که با نام مخدوم قلی فراغی نیز شناخته می شود، متولد سال ۱۱۰۲ و فوت شده در سال ۱۱۷۶ هجری شمسی است. او شاعری ترکمن و از بزرگ ترین شاعران زبان ترکمنی و یکی از برجسته ترین شخصیت های تاریخ ترکمن ها محسوب می شود. او اغلب در اشعار خود به مسائل اجتماعی و سیاسی می پرداخته و برای همین به عنوان یک روشنفکر در بین ترکمن ها شناخته شده است. در کمتر کشوری می توان شاعری با اشعاری سنتی پیدا کرد که به مسائل مهمی چون نقد چند همسری، تشویق سواد آموزی و نقش زنان در جامعه، نکوهش فقر و اختلاف طبقاتی و مشکل مواد مخدر بپردازد.
نقش ادبی
در خصوص شخصیت ادبی مختومقلی همین قدر کفایت می کند که گفته شود هیچ یک از شاعران ترکمن نتوانسته اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند، چه از لحاظ شهرت و چه از لحاظ سبک و دیدگاه، از این لحاظ او را بنیانگذار ادبیات نوین ترکمن می شناسند. دیوان اشعار او حکم دیوان حافظ را برای ترکمن ها دارد و در هر خانه ترکمن یک نسخه از آن وجود دارد. نوآوری اشعار او در ادبیات ترکمن نقش محوری دارد و در حدی است که به قول استاد مشهور زبان و ادبیات فارسی محمدعلی جمال زاده، مختومقلی را باید فردوسی ترکمن ها نامید چون جایگاه او در احیاء ادبیات و فرهنگ ترکمن به اثبات رسیده است.
زندگینامه
مختومقلی در سال ۱۱۰۲ هجری شمسی در روستای حاجی قوشان در شمال شرق گنبد کاووس به دنیا آمد. پدر مختومقلی، «دولت محمد آزادی» نام داشت و از شاعران سرشناس قرن دوازدهم هجری قمری در منطقه ترکمن و گوگلان بود. مادر او نیز از اهالی ارازگل از طایفه گوکلان در تیره گرکز بود. مختومقلی تحصیلات ابتدایی و زبان های فارسی و عربی را از پدر آموخت، سپس برای تحصیل به مدرسه شیرغازی در خیوه رفت و پس از آن سفرهای دیگری از جمله به بخارا، افغانستان و هندوستان داشت. او پس از کشته شدن برادر بزرگ تر خود عبدالله در افغانستان طبق سنتی قدیمی مجبور شد با بیو‌ه برادر خود به نام «آق قیز» ازدواج کند و از او دو فرزند به نامهای بابک و ابراهیم داشت که هر دو در کودکی از دنیا رفتند. مختومقلی در اشعار خود به اتحاد ترکمن ها و تشویق آنها در جنگهای آن دوران به ویژه مقابله با حمله نادرشاه افشار می پردازد. او در مورد حمله نادر به ترکمن ها با وجود کمک های قبلی ترکمن ها در اوایل حکومتش، شعری گفته که در آن نادر را محکوم به فنا می داند و پیش بینی کرد که او توسط نزدیکان خود به قتل می رسد که مدتی بعد نادرشاه دقیقا دچار همین سرنوشت شد. بر پایه برخی منابع تارخی مختومقلی در سال ۱۱۷۹ هجری شمسی در کنار چشمه اباساری در دامنه کوه سونگی داغ درگذشت. او را در کنار روستای «آق تقه» در ۴۰ کیلومتری غرب مراوه تپه (شمال شرق استان گلستان) و در جوار آرامگاه پدرش به خاک سپردند.
اهمیت مخدومقلی در ترکمنستان
جالب است بدانید که این شاعر ایرانی بیشتر از آن که در کشورش ایران شناخته شده باشد، در ترکمنستان شهرت دارد. شهرت او در کشور ترکمنستان در حدی است که هر سال در ۱۸ ماه می (۲۷ اردیبهشت ماه) و مصادف با تولد مختومقلی، در تقویم ترکمنستان «روز مخدومقلی فراغی» نام گذاری شده است. این روز همچنین به مناسبت تصویب قانون اساسی ترکمنستان در سال 1992 میلادی به عنوان روز رستاخیز و وحدت ملی این کشور نیز گرامی داشته می شود. به این مناسبت این روز در ترکمنستان تعطیل رسمی است که در آن برنامه های متنوع فرهنگی، هنری نیز در مناطق مختلف ترکمنستان برگزار می شود. همچنین رییس جمهور کشورترکمنستان «قربان قلی بردی محمدوف» درباره مختومقلی گفته است: مخدوم قلی فراغی در قلب ما ترکمن ها زنده است. با مطالعه آثار او ما ابتدا خودمان را تربیت می کنیم و سپس گذشتگان مان را به یاد می آوریم.
اهمیت ادبی و فرهنگی اشعار مخدومقلی
بسياری از اشعار مختومقلی را خوانندگان تركمن تبديل به آواز كرده و با دوتار و كمانچه در مراسم و عروسی ها می خوانند، به همین دلیل مختومقلی در ميان اقشار مختلف ترکمن دوست داران زیادی دارد. هر سال در سالروز تولد او مردم زيادی جهت شركت در مراسمی كه در كنار آرامگاه او انجام می شود، به این مکان سفر می کنند و حتی تعداد زیادی از دوست داران او از ترکمنستان به ایران می آیند. البته باید این نکته را نیز اشاره کرد که بیشتر اشعار او در جنگ های آن دوران (جنگ های ترکمن ها با حکومت قاجار ایران، خان نشین خیوه و خان نشین بخارا و نیز جنگ های بین قبایل ترکمن) نابود شده است. اشعار باقی مانده او در دهه 1870 میلادی توسط آرمینیوس وامبری، جهانگرد و شرق شناس مجار گرد آوری و در کتابخانه سلطنی بریتانیا نگهداری شد. البته سه دهه پیش از وامبری، مختومقلی توسط دو پژوهشگر لهستانی به نام های بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شده بود.
بنای آرامگاه
اولین کسی که در بازسازی آرامگاه مختومقلی فراغی تلاشی پیگیر داشت، «حاجی مراد دُردی قاضی» بود که در زمینه اولین چاپ نوین از دیوان مختومقلی نیز تلاش بسیاری کرده بود. همان طور که گفته شد مختومقلی در کنار پدرش دفن شده است، برای همین در فضای آرامگاه او دو سنگ قبر وجود دارد که یکی از آنها مربوط به پدرش دولت محمد آزادی است. آرامگاه مختومقلی و پدرش دولت محمد آزادی قبل از انقلاب بسیار ساده و منحصر به دو قبر ساده و سیمانی بود. پس از تشکیل کشور مستقل ترکمنستان، با گسترش روابط ایران و ترکمنستان جمع بزرگی با شرکت ترکمن های ایرانی و ۷۰ شخصیت جمهوری ترکمنستان در خرداد ماه ۱۳۷۰ شمسی در محل آرامگاه مختومقلی گرد هم آمدند و طی آن برای احداث آرامگاه مناسب برای مختومقلی تصمیم گیری شد. در دهه ۱۳۷۰ شمسی بنایی روی این مقبره ساخته شده و با استان شدن گلستان از اردیبهشت ۱۳۷۸ با شرکت رییس جمهور ترکمنستان به همراه کابینه وزیران این کشور، وزیر وقت فرهنگی و ارشاد اسلامی ایران و ده ها شخصیت کشوری و محلی، مراسم گشایش آرامگاه مختومقلی برگزار شد. هرسال در سالروز تولد مختومقلی فراغی مراسمی با حضور مردم و مقامات دولت ایران و ترکمنستان در کنار این آرامگاه برگزار می شود. در بهار سال ۱۳۸۵ برای اولین بار بزرگداشت و همایش باشکوهی برای این شاعر ترکمن در محل آرامگاه او برگزار شد. از این رو درفضای باز کرسی مانندی به ابعاد ۲۴ متر، آرامگاه مخدومقلی ساخته شده که ارتفاع آن از سطح زمین در حدود ۱۰ متر است. در میان این کرسی دو قبر وجود دارد، که بالای هر دوی آنها به شکل گهواره ای است. در چهار جهت این دو قبر، باغچه های کوچکی ساخته و گل کاری شده است. سبک و طرح نقشه آرامگاه آمیزه ای از گل وحشی و آلاچیق ترکمن است که در سطح دشت گرگان در فصل بهار به وفور یافت می شود. سقف مرکزی آن به شکل گنبد و سر پناه آن برداشتی از ساختار آلاچیق ترکمنی و معماری اسلامی است. در زیر این آرامگاه و روی سکویی به ارتفاع ۱ متر به ابعاد دو سنگ قبر مختومقلی و پدرش قرار دارد. به تازگی یک سکو نیز برای میهمان ها و برگزارکنند گان همایش در قسمت جنوب غربی ساخته شده است. طرح احداث گنبد و محوطه سازی آرامگاه مختومقلی، در زمینی به مساحت ۱۰ هکتار با استفاده از فرهنگ و زندگی سنتی ترکمن ها با مصالح بتون طراحی و ساخته شده، این طرح در مساحتی حدود ۷٫۵ هکتار اجرا شده است. از جلمه امکانات ساخته شده در این طرح می توان به نمازخانه و فضای جانبی در ۳۰۰ متر مربع، سرویس بهداشتی، ۲۰ چشمه استخردار در دو منطقه، ۴۰ عدد آلاچیق، رستوران شامل (فروشگاه و آشپزخانه) در فضایی با ۳۵۰ مترمربع وسعت، آمفی تئاتر روباز ۲۵۰۰ متر مربعی، نمایشگاه صنایع دستی بازارچه (۱۰ غرفه) در فضای ۳۵۰ مترمربع اشاره کرد.
موقعیت مکانی
آرامگاه شاعر و عارف ترکمن و پدر بزرگوار ایشان دولت محمد آزادی در سی کیلومتری غرب شهر مراوه تپه و در مسیر جاده مراوه تپه به داشلی برون، در روستای آق تقه واقع شده است.
مسیر دسترسی
- بنای آرامگاه مختومقلی دقیقا در شمال شرقی استان گلستان، در شمال رودخانه اترک و از غرب مراوه تپه در محلی به نام «آق تقه» یا «آق تقای» (به معنی دشت سفید) و بین مراوه تپه و کرند قرار گرفته است. برای رسیدن به این آرامگاه دو مسیر وجود دارد، از شهرستان گنبد کاووس (که در جنوب غربی آق تقه است) می توان از جاده «اینچه برون» به آرامگاه مختومقلی رسید که طول این مسیر از گنبد کاووس ۱۵۵ کیلومتر است.
- مسیر دوم نیز شهرستان کلاله به آرامگاه مختومقلی می رسد. در این مسیر ابتدا باید شهر کلاله سپس مراوه تپه را پشت سر گذاشت و در نهایت به بنای آرامگاه رسید. طول این مسیر نیز از گنبد کاووس تا مراوه تپه در حدود ۱۳۰ کیلومتر است. فاصله آرامگاه مختومقلی از شهر مراوه تپه نیز ۳۵ کیلومتر است.
منابع:
- فرمانداری مراوه تپه
- kojaro.com
