تاریخچه
شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشید را برای تراشیدن تندیسهای خود برگزیدند، اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او، طاق بستان را انتخاب کردند که در بین راه جادهٔ ابریشم قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پر آب بود.
در مورد زمان ساخت اين ايوان در ميان محققين سه ديدگاه وجود دارد . ديدگاه اول توسط اردمن erdmann ) )مطرح شده است به نظر او ، اين ايوان در زمان پيروز يكم ( 459 ـ 448 م ) ساخته شده است .
ديدگاه دوم توسط هرتسفلد ( herzfeld ) ارائه شده است ؛ او اظهار مي كند كه اين ايوان در زمان خسرو دوم ( 628 ـ 590 م ) ساخته شده است .
ديدگاه سوم ، توسط فن گال ( von.gall ) مطرح شده ، او معتقد است اين ايوان همراه با نقوش ديوار انتهاي آن ، در زمان پيروز يكم ساخته شده است ولي صحنه هاي شكار شاهي در ديوارهاي جانبي ايوان متعلق به زمان خسرو دوم مي باشد . امروزه در محافل ايران شناسي ديدگاه دوم يعني نظر هرتسفلد طرفداران بيشتري دارد .
از طرفی از نظر زمان ساخت نیز عده ای این بنا را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم پپیش از میلاد نسبت داده اند ، عده دیگر آن را به سده یکم پیش از میلاد و سیف الله کامبخش فرد کاوشگر بنا ، آن را به سه دوره هخامنشی ، اشکانی و ساسانی نسبت می دهد.
وجه تسمیه
طاق بستان در زبان کرمانشاهی (کردی) تاق وه سان گفته میشود. «تاق» همان طاق، «وه» به معنی از و «سان» به معنی سنگ میباشد و به این ترتیب «تاق وه سان» طاق سنگی معنی میدهد.
نام پارسی باستان منطقه بَغستانَ و بگستانَ به معنی جایگاه خدایان و در نوشته های یونانی بگیستانُن(اُروس) می باشد.
بخشهای مختلف مجموعه طاق بستان
نقشبرجستهٔ تاجگذاری اردشیر دوم
این نقش برجسته نخستین نقش برجستهٔ طاق بستان است که در کنار طاق کوچک قرار دارد. در سمت راست ایوان کوچک، سنگنگارهای وجود دارد که صحنه تاجستانی اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی را نشان میدهد. در این صحنه، شاه ساسانی به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی قبضهٔ شمشیر گذاشته و با دست راست حلقهٔ روبانداری را از اهورا مزدا میگیرد، درحالی که زرتشت یا به قولی میترا با هالهای از نور در سمت چپ، پشت سر او قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیوس امپراتور روم که در جنگ اسیر شده است، قرار دارد. درباره هويت واقعي اين شخصيت، اختلاف نظرهايي وجود دارد برخي از محققين اين پيكره را متعلق به يكي از شاهان شكست خورده كوشان مي دانند ولي امروزه بسياري از محققين آن را به ژولیوس امپراطور روم نسبت مي دهند كه در سال 362 م به دست اردشير دوم كشته شده است. اين تفسير تازه به سرعت راه خويش را در محافل ايران شناسي باز كرده است.
شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانهها آویخته شده است. وی گوشوارهای بر گوش و گردنبندی در گردن و دستبندی در مچ دارد. گوشوارهٔ او به شکل حلقهٔ مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردنبند او نیز شامل یک ردیف مهرههای مرواریدی درشت است. از قرار معلوم امشاسپند واسط بین آدمیان و اهورا مزدا، وهومن (بهمن) بوده است چه در گزیدههای زاتسپرم میخوانیم: «وهومن زرتشت را به آسمان برین فراز برد که همه روشنی بود، که فروغ جاویدان و بیانتها بود که اهورا مزدا بود به سان روشنایی محض و خالص» لذا تصویر پشت سر اردشیر دوم، امشاسپند وهومن است.
طاق بزرگ
مهمترین اثر در طاق بستان، طاق بزرگ با سنگ نگارهٔ تاجگذاری خسرو پرویز است که دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتیمتر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتیمتر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتیمتر است که در کنارهٔ ورودی طاق، سنگ نگارهای از فرشتگان بالدار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقشهای فیل، اسب و قایق میباشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.
در زیر نقش تاجگذاری خسرو پرویز سواری زرهپوش سوار بر اسب قرار دارد.
در این تصویر شاه در میان و در سمت راست وی فروهر قرار دارد. فروهر تاجی کنگرهدار بر سر دارد و حلقه فر ایزدی را به شاه میدهد. لباس شاه و نگاره فروهر تا حدی یکسان است. هر دوی آنها شلواری چیندار به پا دارند که توسط بندی به مچ پایشان چسبیده است. همچنین هر دو دارای کمربند و دستبند هستند. درسمت چپ شاه، میترا قرار دارد.
در سترگترین طاق، سه تندیس مشاهده میشود. شاه در میان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاجگذاری اردشیر دوم است و آناهیتا در سوی چپ شاه. آناهیتا ایزدبانوی آبهاست و نمود خرمی و سرسبزی. پيكره آناهيتا ، با صورت و بدني تمام رخ نقش شده كه بر روي سكويي ايستاده است . در دست چپ او سبوي آب و در دست راستش حلقه روبان داري ديده مي شود كه به طرف شاه دراز كرده است او داراي صورتي گرد و چانه اي كوتاه است . بخشي از موهاي سر او به صورت گيسوي بافته در دو طرف صورت آويخته است . همچنين بخش ديگري از آن به صورت انبوه بر روي شانه ها آويخته است .
آناهيتا گوشواره اي بر گوش و گردنبندي در گردن دارد . گوشواره او به شكل حلقه مدوري است كه گوي كوچكي به آن آويزان است .
همچنين گردنبند او شامل دو رديف مهره هاي مرواريدي مي باشد . تاج او نيز شامل دو بخش است . اين تاج در قسمت پايه به وسيله دو رشته مهره هاي مرواريدي و پلاك هاي مربع تزئين شده است . در بخش فوقاني تاج نيز به وسيله رديفي از پالمت هاي شش لبه اي رها شده به وسيله يك پاپيون و روباني افراشته بسته شده است . اين شخص پيراهن چيندار مرواريد دوزي شده اي بر تن دارد كه بر روي آن شنل جلو باز بلندي پوشيده است . حاشيه اين شنل به وسيله دو رديف مهره هاي مرواريد و قسمت هاي ديگر آن به وسيله گلهاي رز تزئين شده است .
طاق کوچک
طاق کوچک در میان سنگ نگاره تاجگذاری اردشیر دوم و طاق بزرگ قرار دارد که دارای فضای مستطیل شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتیمتر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتیمتر است و مراسم تاجگذاری شاهپور دوم و سوم را به تصویر میکشد، این طاق دارای دو نقش در بالای دیوارهٔ طاق و دو کتیبه است. این کتیبهها به خط پهلوی و به زبان فارسی میانه هستند و برگردان آن به فارسی چنین است:
برگردان سنگ نبشتهٔ شاهپور دوم (۹ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نره شاه شاهان
برگردان سنگ نوشتهٔ شاهپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه
ارزش هنری
سنگنگارهٔ شکارگاه سلطنتی طاق بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب میآید. در این حجاری خسرو سوار بر شبدیز به گونهای است که گویی اثر از روی نقاشی، نقش شدهاست. همچنین در طاق بزرگ آثاری از زنان موسیقیدان به چشم میخورد که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند. در قسمتی دیگری از طاق بزرگ صحنهٔ شکار گراز به چشم میخورد که از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگنگاری به شمار میرود، که در سبک هنری، نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است.
پوشاک سنگ نگاره ها
با مطالعهٔ تحلیلی در نقشبرجستههای طاق بستان، لباس رنگارنگ سوار با نخهای زرّین بافته شده و دارای سبکهای لوزیشکل و تزئین کاملاً هندسی است. در صحنهٔ شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچهٔ آن مزین به نقش سیمرغ در نشانههای دایرهوار است. لباس پاروزنها نیز نقشهای نمایشی دارد. در نقش برجستهای در دیوارهٔ جانبی طاق بستان، زیور تشریفاتی جامهٔ پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهٔ مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گلاندازهای تنگ هم، تزئین فراوان یافته و جامههای ملتزمان و فیلسواران با نگارههای گیاهی و پرندگان، گویی دستدوزی شده است.
آسیبهای وارده
نقش برجستهٔ محمد علی میرزا
در بالای این تابلوی حجاری بسیار نفیس، متأسفانه در زمان قاجار دستکاریهایی صورت گرفته و تصاویری را حجاری کردهاند که لطمه فراوانی به طاقبستان وارد کرده است. تصویر یک حاکم خودخواه در زمان قاجار که خواسته است از خود زیر این طاق یادگاری گذاشته باشد.
این حجاری، مجسمهٔ محمد علی میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار را نشان میدهد. تصویر چنان نامناسب و بیارزش است که حتی ناصرالدین شاه در سفرنامه خود در این باب چنین نوشته است:
بالای این صفحه آغاغنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچکتر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیأت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کردهاند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بسکه بد حجاری شده روی اشکال را رنگآمیزی کردهاند. الحق مایه تضییع طاق شده است.
درسمت چپ سنگ نگاره ، كتيبه اي به خط نستعليق نوشته شده است ، اين كتيبه به صورت وقف نامه اي است كه مضمون آن حاكي از نحوه درآمد سه دانگ از مزارع كبود خاني است كه بايستي جهت عزاداري براي امام حسين (ع) در ماه عاشورا و و ساير عزا هزينه ميشد
طبق كتيبه اين سنگ نگاره در سال 1237 ه.ق به دستور آقاغني خواجه باشي محمدعلي ميرزا و توسط ميرزا جعفر سنگ تراش حجاري شده است
عمارت مسعودیه
تا سال ۱۳۴۲ بنایی مربوط به دوران قاجار در اطراف طاق بستان وجود داشت که به عمارت مسعودیه معروف بود که توسط امام قلی میرزا عمادالدوله ساخته شده بود که به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهٔ آناهیتا تخریب شد.
آسیبهای طبیعی
به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیوارههای طاق بزرگ و طاق کوچک، ترکهایی ایجاد شده است که به مرور زمان و با تجمع خزهها بر دیوارههای آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این طاقها شده است و این روند با نفوذ آب به داخل ترکها تشدید شده؛ باعث شده باستان شناسان به فکر مرمت این بنا باشند.
عدم ثبت جهانی شدن طاق بستان در فهرست میراث جهانی یونسکو:
آینده این میراث در هاله ای از دود!!!
متاسفانه به دلیل وجود کبابی های و رستوران های زیاد و دود و شلوغی فراوان تا چند قدمی ورودی محوطه طاقبستان در سازمان جهانی یونسکو به ثبت نرسید.
علی فعلی گری، مدیرکل سابق میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری کرمانشاه اعلام کرده است که بحث آزادسازی اماکن تجاری اطراف محوطه تاریخی طاقبستان یکی از مهمترین موارد در ثبت جهانی این مجموعه است و باید هر چه سریعتر نسبت به آزادسازیها اقدام شود تا این محوطه در فهرست یونسکو به ثبت برسد اما اینکه کار آن با چه سرعتی پیش رود بستگی به اراده استان و تأمین اعتبار برای آزادسازی سریع واحدهای اطراف و دنده کبابیهای ضلع جنوبی دارد.
متولیان میراث فرهنگی در استان اعتباراتی که لازم است تا این کبابیها از محوطه اطراف و ضلع جنوبی حذف شوند را بسیار زیاد تخمین زدهاند. فعلی گری گفته بود که میزان اعتبارات مورد نیاز برای تملک و آزادسازی بخش اعظم ۲۳ واحد دنده کبابی ضلع جنوبی بین ۱۰ تا ۱۵ میلیارد تومان است همچنین پیش از این برای تملک یک واحد تجاری دارای ۱۸۰۰ متر مساحت سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان هزینه کردهایم.
منابع:
- گردآوری و تعدادی از عکس ها از تیم تریپ یار
- میراث فرهنگی استان کرمانشاه
- fa.wikipedia.org
- beytoote.com
- tishineh.com
- mehrnews.com
- kojaro.com
- aftab-magazine.com