چغاگاوانه تپه ای با تاریخی بیش از ده هزار سال در دل شهر اسلام آباد غرب است و یکی از مهمترین محوطه های باستانی در امتداد راه خراسان بزرگ یا راه ابریشم در منطقه غرب ایران است که در مسیر عبور از اراضی پست بین النهرین و ورود به ارتفاعات قرار گرفته است. براساس مطالعات باستان شناسی در این محوطه آثاری از سکونت انسان از دوره نوسنگی و هشت هزار سال قبل از میلاد تا به امروز به دست آمده است. این محوطه تنها منطقه باستانی در غرب ایران است که ۱۰ هزار سال سکونت انسان را به صورت متوالی نشان می دهد. لوح های گلی که در چغاگاوانه کشف شده است بسیار قدیمی تر از دوره هخامنشی، منشور کوروش و لوح هایی هستند که به تازگی از آمریکا به ایران باز گشته اند و به این دلیل برای تاریخ ایران بسیار پر اهمیت هستند. آثار تاریخی تپه چغاگاونه در منطقه غرب زاگرس بی نظیر است و یک ثروت ملی محسوب می شود.
در لایه های اولیه این محوطه تاریخی که ۱۹ تیر ۱۳۴۸ به عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده، تاکنون آثار بسیار گران بهایی از دوران پیش از ورود آریایی ها و ایلام باستان به فلات ایران کشف شده است، اما به گفته باستان شناسان لایه های زیرین این تپه، رازهای بسیار بیشتری متعلق به دوران ناشناخته از تاریخ در دل خود دارد. بخش زیادی از محوطه باستانی چغاگاوانه در زیر رسوبات مدفون شده و آن چیزی که اکنون در ارتفاع ۲۵ متری زمین می بینیم تنها ارگ یک شهر قدیمی است و سایر بخش های شهر که پیرامون برجستگی اصلی چغاگاوانه قرار داشته، به مرور در زیر رسوبات طبیعی مدفون مانده است. چغاگاوانه در مسیر راه تاریخی ساسانی و راه ابریشم قرار دارد و امروزه باستان شناسان در صدد ثبت جهانی مسیر ساسانی هستند.
اکتشافات
در سال ۱۹۳۶ م، اریش فریدریش اشمیت طی بررسی غرب ایران موفق به تهیه عکس هوایی از این محوطه تاریخی شد. پس از آن در سال ۱۳۴۶ خورشیدی هیأتی از مرکز باستان شناسی ایران اقدام به گمانه زنی این تپه نمود. در نتیجه این گمانه زنی آثاری از دوره مس و سنگ تا عصر آهن شناسایی شد. در سال ۱۳۴۹ خورشیدی نیز هیأتی به سرپرستی محمود کردوانی اقدام به کاوش در این محوطه نمود. با انجام این کاوش ها، مجموعه بنایی از عصر آهن II (حدود ۹۰۰–۸۰۰ ق.م) شناسایی شد. این مجموعه چهار هزار ساله به تازگی توسط کامیار عبدی بازنگری و مطالعه شده و نتایج آن به همراه ترجمه الواح توسط گری بکمن، متخصص زبانهای باستانی منتشر شده است. طبق اظهار باستانشناسان این مجموعه شامل ۵۶ لوح گلی نسبتاً سالم و ۲۸ قطعه شکسته‌است که به (خط میخی) نوشته شده و مربوط به دوره بابل قدیم (حدود ۳۸۰۰سال پیش) می باشد. این مجموعه ارزشمند پس از ۳۰ سال فراموشی، در جریان کاوش های جدید در منطقه چغاگاوانه در سال های ۷۶ تا ۷۹ مجدداً مورد بازنگری و مطالعه قرار گرفت.
در طی حفاری که در مرکز تپه یا شهر باستانی صورت گرفته گمان می رود این قسمت محل سکونت حاکم یا سلطان بوده است زیرا یک عدد تیغه مفرغی با خط میخی بابلی در قسمت شرقی تپه در طبقه اول بدست آمده که روی آن نوشته «کاخ دای» که کلمه دای آخر نام صاحب کاخ است. گویا قسمت غربی مرکز کارهای اداری و صنعتی و قسمت شرقی محل سکونت حاکم بوده است. ساکنان طبقه اول دو کوره سفالگری احداث کرده بودن که در نوع خود قابل توجه است.
در کاوشهایی که در این قسمت انجام شده دو طبقه مختلف پیدا شده که حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال با هم اختلاف زمانی دارند. ساختمان هر دو طبقه با خشت خام بنا شده و تنها بر حسب ضرورت گاهی از آجر برای کف اتاق ها و پلکانها استفاده کرده اند. از نظر اصول فنی ساختمان طبقه دوم پیشرفته تر از طبقه اول است. ساختمان طبقه اول با ۴۵ درجه انحراف در جهت شمالی–جنوبی پی ریزی گردیده، دیوارهای آنها با روکشی از گچ پوشانده شده ولی در طبقه دوم در برخی از دیوارها به جای گچ رنگ قرمز را با ترکیبی از گل اّخرا مورد استفاده قرار داده اند. در مرکز هر طبقه اتاق بزرگی با درگاه ورودی وجود دارد. در اتاقهای لایه اول یک درگاه بیشتر وجود ندارد.
همانطور که ذکر شد این بنا شامل مجموعه ای از اتاق ها است که احتمالاً بخش شرقی آن محل سکونت حاکم و بخش غربی آن مرکزی برای کارهای اداری و صنعتی بوده است. در داخل برخی از اتاق ها، کوره های سفالگری شناسایی شد. همچنین در داخل یکی از اتاق ها (اتاق شماره پنج) تعدادی لوح گلی با خط میخی بابلی به دست آمده است. برخی از این لوح ها خام و برخی دیگر حرارت دیده بودند. در پای دیوار شمالی این اتاق، سه اجاق در یک ردیف قرار داشت. احتمالاً این اجاق ها برای پختن لوح های گلی ساخته شده بودند. در اتاق های شماره شانزده و هفده نیز تعدادی مهر از جنس عقیق، استخوان، سنگ و … به دست آمده. با لایه نگاری که در سال ۷۸–۱۳۷۷ توسط کامیار عبدی صورت گرفت، آثاری از دوران نوسنگی جدید و مس و سنگ قدیم و عصر آهن تا دوره اشکانی شناسایی شد.
همچنین در این تپه آثار تاریخی بدست آمده است که با آثار کشف شده از شوش، شباهت های بسیاری دارد که می توان مجسمه حیوانی شبیه به گرگ به طول ۴ سانتیمتر، مجسمه سفالی، پیکان مفرغی به طول ۶ سانتیمتر، آویز طلا به نقش خورشید، مهر استوانه ای با ۳ ردیف به خط میخی بابلی اشاره کرد. در مهر استوانه ای که متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد است، چهره زنی با لباسی چین دار و بلند حک شده که مقابل یکی از خدایان ایستاده است و کلاهی مدور بر سر دارد در حالیکه خدای مزبور دارای لباس بلند و بر روی چهارپایه نشسته‌است. باستان شناسان متن نوشته شده بر روی لوح را چنین ترجمه کرده اند: «سامی توم دختر تالری خدمتگزار خدای اداد». کشف مجسمه «الهه کریشنا» به طول ۷ سانتیمتر در منطقه چغاگاوانه باستان شناسان را به وجود آثاری از ایلام باستان در این محوطه نیز مصمم کرده است.
اشیاء بدست آمده با اشیاء شوش شباهت فراوان دارد و ظروف سفالین با سفالهای لرستان متعلق به قوم کاسی قابل مقایسه است، در کل تمدن چغاگاوانه با در نظر گرفتن جوانب مختلف به تمدن عیلام گرایش بیشتری دارد که نمونه آن کشف چند مجسمه عیلامی (الهه کریشنا)، دلیل بر این مدعاست.
جابجایی تاریخ کشاورزی جهان بر اساس یافته های چغاگاوانه
شبکه خبری «ان بی سی» آمریکا در گزارشی از این تپه بیان کرده است که یافته های جدید باستان شناسی در منطقه تپه چغاگاوانه بقایایی از دانه های گندم، جو و عدس را از یک کلونی انسانی متعلق به ۱۲ هزار سال پیش نشان می دهد که منشا پیدایش کشاورزی اولیه را به ایران مرتبط می کند، در حالیکه قبل از این اکتشافات، باستان شناسان بر این عقیده بودند که کشاورزی در عراق، ترکیه، اردن و سوریه بوجود آمده است. «نیکولاس کونارد» سنگ شناس، صدها دانه جو و گندم و عدس از این تپه را برای مطالعات بیشتر به دانشگاه «توبینگن» آلمان فرستاده بود که در مطالعات بر روی این دانه ها متوجه شدند آنها متعلق به ۱۲ هزار سال پیش هستند؛ همچنین موضوع بیشتر گل نبشته های چغاگاوانه که به زبان اکدی (خط میخی) نوشته شده اند نیز مرتبط با کشاورزی و دامداری از جمله ارسال یا دریافت محموله هایی چون جو، روغن و پارچه و محاسبه کار انجام شده توسط کارگزاران و حیوانات بارکش است. با این اوصاف چغاگاوانه یک ثروت ملی برای ایران و بخشی از تاریخ بشری است که باید با صرف وقت و بودجه لازم به صورت کامل رازهای نهفته در آن را کشف و از تخریب آن به هر بهانه ای جلوگیری کرد.
تهدیدات
تپه چغاگاوانه در وسط شهر اسلام آباد غرب بین خانه های مسکونی قرار دارد. ۹ قسمت از ۱۰ قسمت تپه ضمن خیابان کشی و خانه سازی از بین رفته است. وسعت کنونی آن حدود ده هزار متر مربع می باشد. عکس تاریخی مهمی در دست است که سال ۱۳۱۵ توسط یک باستان شناس آمریکایی گرفته شده و زمانی را نشان می دهد که هنوز ساخت و سازهای امروزی اطراف محوطه باستانی چغاگاوانه را محصور نکرده بودند. در این عکس برجستگی های اطراف تپه کاملا مشهود است و نشان می دهد این بخش ها نیز جزو عرصه این محوطه باستانی هستند. همچنین بی توجهی مسئولان میراث فرهنگی نسبت به اهمیت این محوطه باستانی باعث شد تا شهرداری اسلام آباد غرب در حوالی سال ۷۹ تصمیم به تغییر کاربری تپه چغاگاوانه گرفته و آنرا به پارک تبدیل کند. این مسئله آسیبی جدی برای محوطه بود و زمینه دست اندازی های بعدی به آنرا فراهم کرد. تقریبا ۸۰ درصد اطراف چغاگاوانه را منازل مسکونی، مغازه های تجاری و بانک ها احاطه کرده اند که با فاصله چند متری از آن قرار دارند و حتی برخی از ساختمان ها به منظور انجام عملیات ساخت و ساز بخشی از تپه را نیز تراشیده اند. در اثر بی توجهی میراث فرهنگی تپه تاریخی چغاگاونه بدون هیچ نگهبان و درب ورودی رها شده و در بخش هایی از تپه معتادان زندگی می کنند و بخشی از تپه نیز به محلی برای تخلیه نخاله های ساختمانی اختصاص پیدا کرده است. به گفته مردم ساکن در اطراف تپه چغاگاوانه، شهرداری در ابتدا با ساخت و ساز در اطراف تپه مخالفت می کرد اما اندکی بعد به راحتی مجوز برای ساخت ساختمان های جدید چند طبقه در فاصله ۲ تا سه متری تپه صادر شد و حتی برخی از ساختمان ها زیر زمین نیز برای ساختمان های خود کندند. سازمان میراث فرهنگی براساس قانون به وظیفه خود برای حفاظت کامل و کاوش های باستانی در اطراف چغاگاوانه به صورت کامل عمل نکرده است. از سوی دیگر عمق بنای تاریخی در تپه چغاگاوانه به قدری از سطح زمین کم است که به راحتی می تواند دیوارهای قلعه باستانی آنرا مشاهده و با کمی کاوش به اتاق های این قلعه رسید. در یکی از این گودال ها که در دیواره تپه چغاگاوانه ایجاد شده است، طاق یکی از اتاق های قلعه و استحکامات نگهدارنده سقف بیرون افتاده است. به گفته مردم محلی ساکن کنار تپه چغاگاوانه و مردمی که در اطراف تپه به ساخت و ساز می پردازند به راحتی برخی اشیا تاریخی همچون کوزه شکسته ها و خشت های قدیمی را می توان پیدا کرد.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- irna.ir
- شهرداری اسلام آباد غرب
