قلعه خاکی فهرج که در بافت کنونی شهر فهرج، در فاصله اندکی از رودخانه فهرج و جاده بم- زاهدان و در دشت حاشیه کویر لوت قرار گرفته است، بر صخره ای رسوبی (کلوت) و مکعب شکل بنا شده است و ارتفاع آن از سطح زمین ۸ متر است. مصالح ساخت قلعه فهرج خشت و چینه است و به همین دلیل بقایای اندکی از معماری قلعه برجای مانده است. قلعه تاریخی فهرج چهارگوش است که احتمال داده می شود چهار برج در گوشه ها و احتمالا برج هایی در هر سوی ضلع قلعه ساخته شده باشد. تشخیص نقشه فضاهای موجود در سطح قلعه به طور کامل ممکن نیست، چون سالم ترین بخش از حصار قلعه تنها در ضلع شرقی قلعه باقی مانده که شامل بقایای حصار، یک برج مدور و تعدادی تیرکش است. در ضلع شمالی و غربی قلعه نیز تنها بخشی از بقایای فضاهای قلعه باقی است. در گوشه جنوب غرب قلعه فهرج نیز بقایای یک برج مدور و تو خالی با پایه مکعب مشاهده می شود. قلعه فهرج از خشت هایی ساخته شده که ابعاد آ‌نها در برخی نقاط ۲۵ تا ۴۳ سانتیمتر مربع است. قلعه خاکی فهرج یک چاه عمیق نیز دارد که در بخش شمالی قلعه حفر شده است. این قلعه تاریخی در شهرستان فهرج به دلیل بی توجهی به حفاظت از آن در طول سال های گذشته تا به امروز، چنان تخریب شده که تشخیص ورودی قلعه با توجه به بقایای معماری برجای مانده از آن به سهولت امکانپذیر نیست.
در شمال قلعه و حد فاصل رودخانه فهرج و صخره قلعه خاکی، نخلستان گسترده ای وجود دارد. به گفته اهالی در گذشته در باغ های فهرج انار و مرکبات کشت می شد و اکنون فضای باغ های فهرج به نخلستان تبدیل شده است. یک رشته قنات نیز از دامنه شمالی صخره ای که قلعه بر آن برپا شده است می گذشته است. مظهر قنات پای تپه قلعه و شمال آن هم اکنون خشک است. در غرب قلعه نیز گورستان شهر قرار دارد.
اطراف قلعه فهرج خندقی وجود داشت که آن نیز اکنون پر شده و تنها در ضلع غربی قلعه بقایای این خندق مشاهده می شود. آثار کاوش های غیرمجاز به صورت گودال به وفور در سطح قلعه مشاهده می شود. نکته جالبی که در برسی ها بدست آمده آن است که فضایی که امروز قلعه فهرج نامیده می شود، بخش مرکزی قلعه ای وسیع تر است که آثاری از آن در میان بقایای بنگاه قاجاری و در سمت جنوب کوچه خاکی مجاور قلعه دیده می شود.
دستکند های تاریخی قلعه
دورتا دور دامنه صخره ای که قلعه بر آن ساخته شده، تعداد زیادی زاغه دستکند در ابعاد متفاوت احداث شده است. در برخی قسمت ها زاغه ها به پله ای حفر شده اند و برخی زاغه ها نیز علاوه بر ورودی دارای پنجره هستند. داخل برخی زاغه ها کاملا ساده است اما برخی دیگر از زاغه های مهمترین قلعه شهرستان فهرج دارای طاقچه است. حالا اما برخی زاغه های قلعه که در سطح پایین تر حفر شده اند، به خصوص زاغه های جنوبی صخره که در مجاورت جاده خاکی روستا واقع شده با خاک و زباله پر شده اند. در پای صخره و شرق آن بقایای بنگاهی از دوره قاجار و پهلوی مشاهده شده و به نظر می رسد این قلعه همزمان با بنگاه نیز مورد استفاده قرار گرفته و برخی از فضاهای موجود در سطح قلعه همزمان با بنگاه ساخته شده اند. بخشی از بنگاه در شرق قلعه نیز توسط اهالی بازسازی شده که آیین های محرم در آن برپا می شود.
جاذبه های گردشگری نزدیک
قلعه خاکی فهرج درست در نقطه ای برپا شده است که شمال شرق آن، «قلعه سنگ» قرار دارد و در شمال آن، تل موسوم به «عدسی» واقع شده و قلعه خاکی بر هر دو اثر اشراف دارد.
منابع:
- sedayemiras.ir
- isna.ir
