سقز، دومین شهر پرجمعیت استان کردستان با جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوان، هر سال میزبان گردشگران بسیار است. نام شهرستان سقز از نام قوم سکا، اسکیت و سکز مشتق شده است. این شهر در گذشته، محل سکونت اقوام مانائی و ماد بوده و بر سر راه کاروان رو از همدان به آذربایجان، زنجان، قزوین و ری بوده که به دلیل موقعیت ویژه و راهبردی چهارراهی خود از مراکز مواصلاتی دنیای قدیم به شمار می آمده است.
تپه باستانی زیویه، نماد قدمت شهرستان سقز است. دژ زیویه، قلعه ای باستانی و از مهم ترین آثار تاریخی باقی مانده از دوران مادها در کردستان می باشد.
تاریخچه
کاخ دژ زیویه متعلق به قوم مانا است که پایتختشان در «ایزیرتی» یا همان سقز بوده است. آنها به حرفه دا‌مپروری مشغول بودند. این قوم از اختلاف بین اورارتویی و آشور استفاده کرده و اتحادی به وجود آوردند که در نهایت به حکومت مانتائی معروف شد. مانایی ها به علت ارتباط با همسایگان خود یعنی آشور و اورارتو، تحت تاثیر فرهنگ و هنر این دو دولت قدرتمند قرار گرفتند. برای اولین بار، نام زیویه در سالنامه های سارگن دوم، پادشاه آشوری آورده شده است. این شاه مقتدر آشور در سالنامه خود، به تهاجمات و یورش های خود برای سركوب اقوام مانتائی ساكن در منطقه زاگرس در قرن نهم تا ششم قبل از میلاد اشاره کرده است. در این سند تاریخی آمده که در طی این جنگ ها علاوه بر تصرف ایزیرتو (پایتخت مانتائی ها)، ایرانزو شاه مقتدر آنها نیز شکست خورده است. در همان حین، قلعه مهم مركزی مانتائی ها به نام ایزیپیه (زیپیا یا زیپیه) و آرمائیت (قپلانتوی کنونی) به تصرف آشوری ها درآمده و به آتش کشیده شده است. اكثر قریب به اتفاق باستان شناسان بر این باورند كه ایزیپیه یا زیپیای ذكر شده در سالنامه پادشاه آشوری، زیویه فعلی است و در این موضوع، هیچ شكی وجود ندارد. در دوران پادشاهی «آشور بانی پال»، آخرین پادشاه مقتدر آشور، کشور ماننا تحت نفوذ آشوری ها قرار داشت و پس از سقوط نینوا (پایتخت آشور) در ۶۱۲ قبل از میلاد، مانتا به دولت ماد ها و سپس به حکومت هخامنشیان پیوست. گنجینه زیویه در منطقه ای کشف شد که در قرن هفت قبل از میلاد، جزو سرزمین ماننا بوده است. مانناها در حدود سال ۶۶۰-۶۵۹ قبل از میلاد از اسکیت ها شکست خوردند و اسکیت ها توانستند با استفاده از موقعیت استراتژیک سرزمین مانناها بر ماد ها هم برتری یابند.
تاثیر اسکیت ها
در گنجینه یافت شده در زیویه، آثار هنر اسکیتی نیز رویت شده است. برخی از باستان شناسان اعتقاد دارند که گنجینه باستانی کشف شده در تپه زیویه کار جواهرسازان محلی مانتا بوده که در ناحیه شرقی دریاچه ارومیه زندگی می کردند. قوم مانتا در واقع از قبایل آسیانی تشکیل می شدند که پیش از آریایی ها در ایران و آسیای غربی ساکن بودند و به تدریج مجذوب هنر و فرهنگ ایرانی شدند. سبک گنجینه زیویه شبیه به سبک اشیای پیدا شده در کورگان های اسکیتی، منتسب به قوم ایرانی تبار سکایی اسکیت است. به طور مثال می توان به شمشیری با دسته و غلاف طلا اشاره کرد که در سال ۱۷۶۳ میلادی در کورگان کیروفوگراد (اوکراین) پیدا شد. این شمشیر شباهت فراوانی به اشیای زرین کشف شده در تپه زیویه دارد. شمشیر دیگری به همین سبک و همچنین یک تبر آهنی با دسته طلا در کورگان های کلرمس (کوبان) کشف شدند. روی این اشیای باستانی، می توان ترکیب عناصر سکایی مانند گوزن خوابیده با عناصر هنر شرق قدیم مانند درخت مقدس در میان ایزد بانوان و حیوانات خارق‌العاده را دید. برخی از باستان شناسان، سرآغاز هنر سکایی را مرتبط به عصر مبارزات اسکیت ها در آسیای نزدیک می دانند، اما اشیایی که در سیبری از اسکیت ها یا دوران پیش از اسکیتی به دست آمده این نظریه را رد می کنند. در اشیای پیدا شده در سیبری، عناصر «سبک جانورسازی»، وجود دارد و این اشیاء، به لحاظ زمانی، قدیمی تر از اشیایی هستند که در زیویه پیدا شده اند.
معماری دژ زیویه
زیویه از نظر معماری و آثار هنری یکی از مهم ترین و با ارزش ترین مکان های این دوره تاریخی به حساب می آید. قلعه زیویه دارای حفاظی با دیواره های سنگی طبیعی است و با خشت های گلی خام به ابعاد ۱۴×۴۶×۴۶ سانتیمتر در سه رنگ نخودی، قرمز و خاکستری ساخته شده است. ضخامت و قطر دیوارهای خشتی، بسته به عملکرد دیوارها بین دو تا هفت متر است. ملاط بین خشت ها، از ترکیب نوعی خاک سفید موجود در اطراف تپه و کاه خرد شده می باشد که درخشندگی آن بر سطح دیوارها، حالتی نقره ای شکل به سطح دیوارها داده است. این دژ باشکوه ۴۰ هکتار وسعت دارد و ارتفاع آن از سطح زمین های اطراف، بین ۹۰ تا ۱۱۰ متر است. این کاخ دژ از تالارها، حیاط، اتاق های تو در تو، تخت گاههای گوناگون، یک تالار ستون دار با ۱۶ پایه ستون سنگی، انبار غله، دروازه ورودی قلعه و پایه ستون های تاج دروازه ورودی تشکیل می شود. ورودی اصلی کاخ دژ زیویه در بخش شرقی با ۲۱ پله سنگچین قرار دارد. دو دروازه هم در شمال و جنوب این قلعه واقع شده اند که دروازه سمت قله کوه، مزین به کاشی کاریهای دیدنی است. این کاخ دژ دارای دو طبقه و همکف بوده است. همکف که قسمتی از دیواره هایش کماکان وجود دارد، به احتمال زیاد به عبادتگاه اختصاص داشته، همسطح بودن این عبادتگاه در دامنه تپه احتمالا به خاطر راحتی مردم در دسترسی به عبادتگاه بوده است. طبقه اول به‌علت شیب زمین، روی یک سکوی مثلثی سنگی ساخته شده و کاربری مسکونی داشته است. اتاق های تودرتو و رنگ آمیزی شده به رنگ کرم، آبی، آجری و سیاه، این طبقه را از سایر بخش ها متمایز کرده است. کشف تیر و کمان و پیکان های مفرغ در این طبقه، این حدس را تقویت می کند که این طبقه، محل اسکان نیروی نظامی و مهمات لشکری بوده است. طبقه آخر که آن را با عنوان حاکم نشین می شناسند، دارای انبار غله بوده و جای امنی برای روزهای محاصره و جنگ بوده است. این طبقه دارای اتاق های وسیع با در و پنجره های بزرگ و ۱۲ سرستون سنگی و تعدادی ستون سنگی و چوبی دیگر و همچنین میز و صندلی هایی با تزیینات مفرغی در سالن است. احتمالا برای ساخت سقف از روش تیرپوش چوبی استفاده شده است. در کف بخش های مختلف قلعه نیز بسته به نوع فضا و کاربری آنها از خاک کوبیده شده و سنگ فرش استفاده شده است. کف تالار ستون دار کاخ دژ زیویه با همان خشت های بکار رفته در ساخت دیوارها مفروش شده که حالت موزائیک زینتی بسیار زیبایی را به آن داده است.یک چاه آب در حیاط قلعه وجود داشته است که آب باران را در آن جمع می کردند تا مصارف آبی ساکنان قلعه را تامین کند. جالب است بدانید که کاخ دژ زیویه دارای سیاهچال و سیستم لوله کشی آب از چشمه های اطراف و همچنین تخلیه فاضلاب بوده که با توجه به قدمت ۲۷۰۰ ساله آن، واقعا خارق العاده است.
موقعیت ویژه طبیعی تپه زیویه در یک چشم انداز خارق العاده، دلیل اصلی ساخت این کاخ دژ باشکوه و عظیم در این نقطه است. در واقع باید بدانید که وضعیت تپه نسبت به ارتفاعات مجاور از نظر استراتژیک دارای اهمیت خاصی است. کاخ دژ زیویه مشرف به نواحی اطراف است و در حال حاضر، از نظر گردشگری نیز چشم انداز بسیار زیبایی دارد. هر سال، تعداد زیادی از بازدید کنندگان و گردشگران داخلی و حتی بین المللی به بازدید از این منطقه باستانی می آیند.
کاوش های باستان شناسی
کاخ دژ باستانی زیویه در سال ۱۳۲۵ توسط یک پسربچه چوپان به صورت اتفاقی کشف شد. در واقع، بارش باران شدید، قسمتی از راس تپه را تخریب و اشیای باستانی این منطقه را در معرض دید قرار داد. پس از آن، فردی به نام «ایوب ربنو» با اخذ مجوز حفاری از خان ده به مدت هشت سال در این منطقه باستانی (با قدمت ۲۷۰۰ سال) اقدام به کاوش کرد. در جریانات کاوش گروهی آنها، صدمات جبران ناپذیری متوجه این اثر باستانی شد و بیش از ۸۰ درصد تپه مورد اکتشاف قرار گرفت. متاسفانه هدف این گروه تنها پیدا کردن اشیاء و آثار تاریخی برای فروش و تجارت بود. آنها اشیای بی نظیری را در یک تابوت برنزی پیدا کردند که در نوع خود، شاهکارهای فلزکاری و سفال گری به شمار می آمدند. بیشتر این آثار هم اکنون در بسیاری از موزه ها، گالری ها و کلکسیون های خصوصی دنیا از جمله موزه لوور پاریس، موزه بریتانیا و موزه ارمیتاژ لینگراد نگهداری می شوند و تعداد اندکی از آنها باقی مانده اند که در موزه ملی ایران نگهداری می شوند. اولین گزارش تخصصی درباره این کشفیات در مقاله ای به نام «گنجینه زیویه» در سال ۱۹۵۰ توسط «آندره گدار» به چاپ رسید.
در سال ۱۳۵۴، کاوش های علمی باستان شناسی در تپه زیویه به سرپرستی نصرالله اعتمادی آغاز شد و در دو فصل تا سال ۱۳۷۳ ادامه یافت. سیمین لک پور، یکی از باستان شناسان مشهور کشورمان نیز از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۲، حدود ۱۱ فصل کاوش در این منطقه انجام داد. پس از کاوش در این منطقه باستانی، نتایج قابل توجهی از وضعیت معماری آن به دست آمد و کاوشگران موفق شدند که بخش اعظمی از بنای یک قلعه نظامی و حكومتی را از زیر خاک بیرون آورند، گرچه تخریب ها و ویرانی های حاصل از حفاری های تجاری، موجب سردرگمی ها و آشفتگی های بسیاری در فرآیند حفاری شد. سیمین لک پور موفق شد تا بقایای یک تالار ستون دار را در این تپه کشف کند. تالاری که ۱۶ ستون بزرگ در دو ردیف ۸ تایی داشته و در حال حاضر، پایه برخی از این ستون ها قابل مشاهده است. قطعات عاج منقوش به نقوش حیوانی و صحنه شکار اساطیر از مهم ترین یافته های این کاوش ها بودند. اهمیت این قطعات به قدری زیاد است که از روی دو نمونه از آنها، نقش برجسته آبیدر سنندج با ۱۲۰ برابر بزرگنمایی طراحی و ساخته شد و هم اکنون در این منطقه گردشگری نصب شده است. مهم ترین گنجینه های باستانی به دست آمده از این منطقه، سر عقاب زرین، گردنبند های طلایی، قطعات منحصر به فرد از جنس عاج و یک تشت بزرگ مفرغی مزین به نقوش جنگجویان آشوری هستند. در نقوش این گنجینه از طلا، نقره و عاج استفاده شده است. بیشتر محققان بر این باور هستند که قلعه زیویه، یک قلعه حكومتی مهم و قابل توجه بوده است. پرفسور گیرتنس، محقق و باستان شناس فرانسوی، مولف كتاب «هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی» نیز معتقد است كه این قلعه یک قلعه حكومتی بوده و گنجینه به‌دست آمده از آن، دفینه ای است که در كنار جسد یک پادشاه سكایی گذارده شده است.
متاسفانه در طی سال‌های گذشته از قلعه زیویه کردستان به خوبی محافظت نشده و این قلعه تاریخی در آستانه نابودی و تخریب کامل قرار دارد. در حال حاضر، تمامی فعالیت های باستان شناسی در این تپه نیز متوقف شده است. بسیاری بر این باور هستند که در صورت کاوش دقيق در اين تپه، قدمت سقز به شش تا هفت هزار سال قبل افزايش خواهد يافت.
موقعیت مکانی
کاخ دژ زیویه در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز و ۳۵ کیلومتری شهر دیواندره استان کردستان قرار دارد. در یک كیلومتری شمال روستای زیویه در جنوب شرقی شهر سقز، روی تپه ای طبیعی این دژ را می توانید ببینید.
مسیر دسترسی
رای رفتن به روستای زیویه چند مسیر مختلف وجود دارد. در مسیر اول، شما باید ۲۰ کیلومتر از سقز به سمت سنندج راه طی کنید تا به شهر صاحب برسید. از آنجا تابلوی زیویه را دنبال کنید تا به تپه زیویه برسید. این مسیر، نزدیک ترین راه است؛ اما به شما پیشنهاد می کنیم که این راه را برای دسترسی به دژ زیویه انتخاب نکنید، زیرا تمام جاده خاکی و مسیر بسیار مشکل است.
در مسیر دوم، باید ۳۵ کیلومتر از سقز به سمت سنندج راه طی کنید تا به چهارراه چاپان برسید و سپس به سمت چپ بپیچید. حدود ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر دیگر که بروید، به روستای باستانی زیویه خواهید رسید. مسیر چهارراه چاپان تا روستای زیویه در فصل بهار از چشم اندازهای طبیعی زیبایی برخوردار است که قطعا تجربه شما از این سفر را بسیار لذت بخش و رویایی خواهد کرد.
بخش شمالی تپه دارای شیب تند و شدیدی است. قسمت اعظمی از بخش جنوبی آن نیز علاوه بر شیب زیاد، حالت صخره ای و سنگی دارد. در بخش جنوبی تپه زیویه، با یک دهانه غار روبرو خواهید شد كه در گذشته به دهلیزها و دالان های طبیعی زیر تپه راه داشته و در حال حاضر مسدود است. تنها راه دسترسی آسان به تپه زیویه از بخش های شرقی و غربی تپه با شیبی ملایم است. همان طور که پیش تر گفتیم، ورودی اصلی قلعه در قسمت شرقی تپه ساخته شده و همین مساله نشان می دهد که سازندگان این قلعه تاریخی و نظامی، کاملا به فرم تپه و موقعیت استراتژیک آن آگاهی داشته اند.
مسیرهای دسترسی به تپه زیویه، در بهار مزین به دشت هایی سرسبز و مملو از گل های لاله هستند. شما می توانید در دشت های اطراف زیویه توقف کنید و ضمن لذت بردن از مناظر آن به استراحت بپردازید. به تپه که برسید، فقط یک راه برای بالا رفتن با پله های بسیار زیاد وجود دارد. شما برای رسیدن به خود قلعه باید از ۱۰۰۰ پله سنگی بالا بروید. هنگام طی کردن این مسیر، حس می کنید که در کوچه ای تاریخی قدم می زنید و می توانید فضای قلعه را تماشا کنید. در مسیر پله های سنگی، خانه های گاهگلی را در اطرافتان خواهید دید که گویی زمانی مردمانی در آن زندگی می کردند. شکوه و عظمت این کاخ دژ به محض رسیدن به بالای تپه شما را متحیر خواهد کرد. از تماشای چشم اندازهای خارق العاده در زیر پایتان و سفال های شکسته قدیمی در گوشه کنار قلعه لذت خواهید برد.
جاذبه های گردشگری سقز
مسجد دومناره، پارك مولوی كرد، لاله، كوثر، بازار سقز، بنای حمام حاج صالح، بنای مسجد شیخ مظهر از جاهای دیدنی شهرستان سقز هستند . در این شهرستان بیش از یكصد و پنجاه اثر تاریخی و باستانی وجود دارد که قلعه باستانی زیویه مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری استان کردستان
- fa.wikipedia.org
- kojaro.com
