مسجد جامع همدان در ابتدای خیابان اکباتان کمی بالاتر از میدان امام خمینی در محدوده بازار، واقع شده است.
بنای فعلی آن در سال ۱۲۵۳ هجری قمری مرمت اساسی شده و چنان که از نامش پیداست، نسبت به سایر مساجد شهر همدان مرکزیت خاصی دارد.
بنای مسجد جامع همدان دارای طرحی مستطیل شکل و چهار ایوانی ناقص است. قسمت های جنوبی این مسجد شامل ایوانی مرتفع است که رسم بندی جلو آن از آجر و کاشی معرق ساده ساخته شده و بر روی آن با کاشی فیروزه رنگ نام الله و نام پنج تن نوشته شده است. گنبد آن نسبتاً بزرگ و دو پوششه است. این مسجد رواق های زیبا و دیدنی دارد. ضلع باختری شامل هشتی مقرنس کاری شده و شبستان کوچک و کم ارتفاع زمستانی است. ضلع خاوری مسجد در مقیاس کوچک تر از بخش قدیمی باقی مانده است.
در حال حاضر مسجد جامع دارای سه ایوان، دو شبستان و گنبدی آجری و صحن وسیعی است که حوض بزرگی را در خود جای داده است. ایوان اصلی در ضلع جنوبی واقع شده و در دو ضلع خاوری و شمالی نیز مناره هایی قرار دارد. طاق نماهای کم عمقی نیز در ضلع جنوبی صحن وجود دارد. شبستان اصلی مسجد دارای ۵۵ ستون ۱۱ × ۵ ردیف است. گنبدی آجری مسجد که بر روی این شبستان قرار دارد، در قسمت زیر دارای کتیبه هایی از خشت کاشی زر داست که سوره جمعه و آیه (انما یعمرو مساجد الله) و آیه (من المهتدین) و (آیه الکرسی) به خط ثلث زیبایی بر حاشیه آن نوشته شده است.
کتیبه ایوان جنوبی به تاریخ ۱۲۵۳ قمری است و بر سنگاب دهلیز غربی، تاریخ ۱۲۵۱ قمری حک شده است. در کتیبه های موجود، به بانی مسجد اشاره نشده و فقط در دست نوشته ای که در مسجد نگه داری می شود از آخوند ملاحسین اردستانی به عنوان بانی یکی از شبستان ها یاد شده است. بر سنگاب مسجد، نام واقف آن، محمدخان، دیده می شود. در کتاب هگمتانه آمده که این مسجد نیز به سبک مساجد دور فتحعلی شاه قاجار در تهران، قزوین، و چند شهر دیگر ساخته شده است و امکان دارد شروع ساخت این بنا در زمان فتحعلی شاه و یا آغاز سلطنت محمد شاه قاجار بوده باشد. از حسین بن محمد تقی، مشهور به «عندلیب»، نقل شده که مسجد بنای قدیم تری داشته و بعد ها تعدادی از شبستان های آن تجدید بنا شده است. شبستان شمالی و مناره های ایوان شمالی و همچنین سَردَر و مناره های ورودی شمال شرقی مسجد از ساخته های دور معاصر است.
در مرمت های چند سال اخیر، تزیینات گچ بُری ایوان جنوبی از بین رفته و از ازاره های سنگی، سیمانی، و کاشی جدید در بخش هایی از صحن و شبستان به صورتی نا همگون با دیگر مصالح بنا، استفاده شده است.
این بنای تاریخی به شماره ۱۷۳۳ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع
citypedia.ir
tishineh.com
irandeserts.com
