تپه باستانی هگمتانه در مرکز شهر همدان واقع است و از مکانهای دیدنی و تاریخی همدان بشمار می رود. بسیاری از باستان شناسان تپه هگمتانه را وسیع ترین تپه باستانی ایران دانسته و آن را بقایای ابنیه کاسی، مادی، هخامنشی و بعد از آن می دانند. مساحت تپه هگمتانه حدود ۳۰ هکتار است، که با در نظر گرفتن بخش هایی که جزو محدوده تپه باستانی بوده، ولی اینک ساختمانهای مسکونی بر روی آن ساخته شده، به بیش از ۴۰ هکتار نیز می رسد.این تپه بیضی شکل، در داخل محدوده شهر فعلی همدان در دو سوی خیابان اکباتان (آیباتان) واقع شده است.
پیشینه تاریخی:
همدان، به معنی «جایِ به‌هم‌آمدگان»، «جای گردآمدگان») میباشدوو نتیجه گرفته میشود که پیش از شکل‌گیری دولت ماد، نوعی گردهم‌آیی مردمی در اینجا انجام می‌شد. هرودوت به یک گردهم‌آیی مادها که در آن دیاکو به شاهی برگزیده شد، اشاره می‌کند ولی محل آن را مشخص نکرده است. پایتخت مادها، پایتخت تابستانی هخامنشیان، و ساتراپ‌نشین مدیا از هخامنشیان تا ساسانیان بود. یونانیان هگمتانه را اِکباتان می‌خواندند.
این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم مانده است. هرودوت این شهر را ساخته دیااکو نخستین شاه ماد دانسته و گفته است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند.
بنا به گفتهٔ هرودوت، هگمتانه در اواخر سدهٔ هشتم پیش از میلاد به عنوان پایتخت مادها توسط دیاکو برگزیده شد. هرودوت مجتمع شاهانه شامل قصر، خزانه‌داری و اقامتگاه نظامی که بر روی تپه‌ای ساخته شده بودند را توصیف می‌کند و می‌گوید که این مجتمع توسط هفت دیوار متحدالمرکز که هر دیوار داخلی از دیوار بیرونی بلندتر بود و بر آن اِشراف داشت، ساخته شد.
دیااکو پس از اینکه هگمتانه را به پایتختی خود برگزید، تصمیم به ساخت قصری عظیم و مستحکم، به صورت هفت قلعه تودرتو، گرفت. به طوری که کاخ پادشاهی و خزانه، در درون قلعهٔ هفتم قرار داشته باشند. دیااکو، به تقلید از رنگ‌آمیزی قصرهای بابلی، دستور داده بود کنگره‌های هر قلعه را به رنگی مخصوص درآورند.
به این ترتیب: رنگ کنگره‌های قلعه اول سفید، دومی سیاه، سومی ارغوانی، چهارمی آبی، پنجمی نارنجی، و کنگره‌های باروی داخلی سیمین وزرین بودند. محیط بیرونی‌ترین دیوار قلعه، تقریباً به اندازهٔ حصار شهر آتن بوده‌است.
قصر شاهی، که در آخرین قلعهٔ درونی بر پا شده بود، دارای صدها اتاق بوده و مردم نیز خانه‌های خود را بیرون این قلعه‌ها و در کنار آن ساخته بودند. بنا به درخواست دیااکو، قوم ماد شهرهای کوچکی را که در آن می‌زیسته‌اند، رها ساخته و به پایتخت آمده و در اطراف قلعه شاهی، خانه‌های خود را بنا کردند. پلیبیوس مورخ یونانی (۲۰۴ تا ۱۳۲ قبل از میلاد) می‌نویسد: «در دامان کوه اورنت، («اورنت» یا «اورانتس» = الوند)، شهر هگمتانه با قلعه و ارگ مستحکم و حیرت‌آوری قرار گرفته و قصر شاهی در داخل آخرین قلعه آن استوار گردیده است. وضع ساختمانی، آرایش عجیب و تزئیناتی که در آن به کار رفته به نحوی بوده، که توصیف آن مبالغه‌آمیز به نظر می‌رسد. چوب‌هایی که در آن به مصرف رسیده، پوشیده از زر و سیم است. درها، ستون‌ها و رواقهای آن، با هزاران گونه کنده‌کاری و نقش و نگار آراسته شده‌اند. یک دیوار بی‌پیرایه و یک تیر عاری از زیور، در آن کاخ نیست. حتی کاشی‌هایی که زینت‌بخش «ازاره‌ها» و دیواره‌های درونی قصر است، با پوششی از آب نقره، سیم اندود گشته و همهٔ چوب‌ها از جنس سرو و کاج هستند.»
دانشنامه ایرانیکا بنیانگذاری ماد را سال ۷۰۸ پیش از میلاد به مرکزیت هگمتانه و توسط دیاکو ذکر می‌کند.
در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، ایشتوویگو شاه ماد از کوروش هخامنشی شکست می‌خورد و پیرو آن هگمتانه به تسخیر کوروش در می‌آید درنتیجه حکومت ایران آن زمان از مادها به پارسها منتقل میشود.روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دورهٔ مادها (از اواخر سده هشتم تا نیمهٔ اول سده شش پیش از میلاد)، مدتها مرکز امپراتوری مادها بوده و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتخت‌های هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانهٔ آنها) به شمار می‌رفته است.
در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، داریوش سوم هخامنشی در پی حمله اسکندر مقدونی کشته شده و هگمتانه فتح میشود. همچنین تخت جمشید به وسیله اسکندر مقدونی ویران شده و حکمرانی هخامنشیان بر ایران پایان می‌پذیرد.
سکه‌هایی از زمان ساسانی کشف شده که محل ضرب آنها «اهمتان» قید شده‌است. نخستین اشارهٔ نوشتاری به نام مادها و سرزمین ماد، در سالنامهٔ بیست و چهارم سارل مانزر سوم (۸۳۶ قبل از میلاد) و سارگن دوم (۷۱۵ قبل از میلاد) بوده‌است که از این قوم و سرزمین آنان به نام «مادای» یا «آمادای» یاد کرده‌اند.
حفاری های هگمتانه:
در حفاریهای باستان‌شناسی سالهای اخیر در تپه هگمتانه مشخص شده‌است که محل کاخ و بناهای اشاره شده، در تپه هگمتانه کنونی واقع بوده‌است.
از جمله ویژگیهای شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکهٔ منظم و پیشرفتهٔ آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها است. در فواصل بین کانالهای آب رسانی، معابری بر عرض 3/5 متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده‌است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. معابر مذکور با عرض 3/5 متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته و جهت شمال‌شرقی به جنوب‌غربی دارند.
پیشینهٔ حفاریهای علمی این تپه، به سال ۱۹۱۳ میلادی برمی‌گردد، که هیئتی فرانسوی از طرف موزهٔ لوور پاریس به سرپرستی شارل فوسی، کاوش‌هایی در تپه هگمتانه انجام داد. ولی نتایج این کاوشها هیچ‌گاه منتشر نشد.
در طی ۱۰ فصل حفاری انجام شده از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۸، که حدود ۱۴۰۰۰ متر مربع از بقایای این شهر کاویده شد، یکی از کهن‌ترین دوره‌های تمدّن بشری نمایان شده است. همچنین یک حصار طولانی به ارتفاع ۹ متر و دو برج عظیم و کم‌نظیر در درون آن کشف شده است. از جمله کاوشهای علمی سال ۱۳۶۲ تاکنون که به سرپرستی محمدرحیم صراف به انجام رسیده، منجر به شناسایی شهر بزرگی در دل تپه هگمتانه شده است.
همچنین ادامه کاوشها، بخش‌هایی از حصار عظیم شهر به قطر ۹ متر و ارتفاع ۸ متر را آشکار ساخته است. این حصار در فواصل معین، دارای برجهای عظیم بوده، که هگمتانه قدیم را دربرمی‌گرفته است.
به طور کلی در یکصد سال اخیر باستان‌شناسان داخلی و خارجی بارها این تپه را حفاری کرده‌اند. ضمناً در طول حفاریهای انجام شده، آثار ارزشمند و بی‌نظیری کشف گردیده، که اغلب متعلق به دوران هخامنشیان و نیاکان آنهاست.
لوح های بدست آمده از حفاریهای هگمتانه:
لوح زرین به نام «آریارمنه»: این لوح از زرِ ناب و به ابعاد ۱۲ در ۸ سانتیمتر و دارای ۱۰ سطر به خط میخی است. «آریارمنه»، نیای داریوش یکم هخامنشی است. این لوح در موزهٔ برلن در آلمان نگهداری میشود.
لوح زرین به نام «ارشام»: ابعاد این لوح ۸ در ۱۳ سانتیمتر است. لوح به خط میخی و از دوره هخامنشینان بجا مانده است. این لوح در اختیار مجموعهٔ شخصی مارسل ویدال آمریکایی است.
در سال ۱۳۰۷، هنگام پی‌کنی خانه‌ای بر روی تپه هگمتانه دو قطعه لوح هم‌اندازه، یکی زرین و دیگری نقره، پیدا شد. خطوط نوشته شده به خط میخی و محتوای هر دو نوشته یکی است. لوح نقره‌ای در موزهٔ کاخ مرمر و دیگری در موزهٔ ایران باستان در تهران نگهداری می‌شوند.
لوح زرین به نام داریوش دوم: این لوح از زرناب بوده و ۲۳ سطر به خط میخی بر روی آن نوشته شده است. موزه ایران باستان این لوح را که بیرون از ایران بود خرید و اکنون جزو گنجینه‌های موزه ایران باستان است. لوح دیگری نیز یافت شده که دارای ۲۹ سطر به خط میخی است و در سال ۱۳۳۱ خریداری شده و در حال حاضر در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
لوح زرین به نام اردشیر دوم: این لوح به نام اردشیر دوم پسر داریوش دوم هخامنشی و ابعاد آن لوح ۱۳ در ۱۳ سانتیمتر و دارای ۲۰ سطر به خط میخی است که در روی زر ناب حک گردیده‌اند.
دیگر اشیاء یافت‌شده:
کوزه‌ای شکسته، به جا مانده از دورهٔ خشایارشا (پسر داریوش یکم). این کوزه از نقره بوده و قطر دهانهٔ آن ۵/۷ سانتیمتر و ارتفاع آن ۱۲ سانیتمتر است.
بشقاب نقره‌ای با قطر دهانه ۲۰ سانتیمتر از دوره هخامنشی. در سال ۱۳۲۴ موزه ایران باستان این بشقاب را خرید و به کشور بازگرداند و اکنون در موزه ایران باستان تهران نگهداری میشود.
بشقاب یا جام نقره مربوط به دوره اردشیر یکم هخامنشی. قطر دهانهٔ آن ۷/۲۶ سانتیمتر است. این بشقاب در موزه متروپولیتن نیویورک است. در لبهٔ داخلی بشقاب به خط میخی یک سطر طولانی نوشته شده‌است که ترجمهٔ آن این است: «اردشیر شاه بزرگ، شاه کشورها، پسر خشایارشا، خشایارشا پسر داریوش شاه هخامنشی [بود] که این جام سیمین را [برای] کاخ پادشاهی خود درست کرد.»
ظرف طلا که مانند کاسه‌ای است گود که رویهٔ بیرونی آن دارای برجستگیهایی است. این نقوش از لبهٔ ظرف شروع شده و در وسط برآمدگی تکرار میشود. بین برجستگیها و لبهٔ بالاییِ ظرف یک سطر خط میخی به زبان پارسی باستان، بابلی و عیلامی تکرار میشود و ترجمهٔ فارسی‌اش «داریوش شاه بزرگ» است. قطر دهانه ظرف ۴/۱۸ سانتیمتر و ارتفاع آن ۷/۱۰ سانتیمتر است. این کاسهٔ طلایی دورهٔ هخامنشی، گذشته از ارزش باستان‌شناسی‌ای که دارد از نظر هنر طلاکاری و ظرافت، می‌تواند یکی از کارهای هنری منحصر به فرد محسوب گردد. این ظرف جزو مجموعهٔ گورگیان در نیویورک است.
پایهٔ ستون سنگی مربوط به اردشیر دوم هخامنشی.
ته‌ستون دیگری به نام اردشیر دوم هخامنشی.
بنا به گزارش کتاب هگمتانه تا امروز (چاپ سال ۱۳۳۲)، ۸ قطعه لوح زرین و سیمین از کشفیات تپه هگمتانه و تخت جمشید بدست آمده که ۵ لوح طلا و یک نقره مربوط به تپه هگمتانه همدان است و تنها یک لوح طلا و یک نقره مربوط به تخت‌جمشید است. همین نکته اهمیت تاریخی و باستانی تپه هگمتانه را بهتر از هر مطلبی دیگر نشان می‌دهد.
سایر مکانهای قابل بازدید درمجموعه هگمتانه:
موزه هگمتانه:
موزه هگمتانه در دهه 1320 برای مدرسه ساخته شده است، این موزه با یک طبقه ساختمان قدیمی به مساحت 600 متر مربع شامل سالن اصلی، سراسرا و دو راهرو با عرضه و نمایش اشیاء مختلف فرهنگی و تاریخی مربوط به ادوار پیش از تاریخ و اسلامی در مرکز محوطه باستانی آماده بازدید گردشگران است.
این موزه در قسمت شرقی تپه هگمتانه قرار دارد.
(زمان بازدید از موزه: همه روزه از9 صبح الی 17:30 بعد از ظهر)
کلیسای گریگوری استپانوس مقدس
مجموعه هگمتانه شامل دو کلیسای بسیار زیبا و شکیل، مدرسه ارامنه، خانه کشیش، حمام ارامنه و گورستان متعلق به مسیحیان ارمنی همدان است که از سال 1605 میلادی به همدان مهاجرت و به ساخت بناهای فرهنگی اقدام کردند.
کلیسای ارامنه گریگوری در سال 1676 میلادی مقارن با سلطنت شاه سلیمان صفوی در محوطه باستانی هگمتانه همدان ساخته شد.
کلیسای گریگوری پس از 255 سال مقاومت در برابر بلایای طبیعی سرانجام بر اثر آسیب های وارده تخریب شد و بر اساس کتیبه سنگی واقع در سردر کلیسا به سال 1931 میلادی با کمک های مالی هیات امنای کلیسا، شورای خلیفه گری ارامنه اصفهان و کمک های مالی مردم کلیسایی به مراتب بزرگ تر و باشکوه تر در محل کلیسای اولیه ساخته شد و بر اساس کتیبه سنگی در پیشانی ورودی حیاط کلیسا، سال اتمام 1936 میلادی است.
کلیسای گریگوری با پلان مستطیل شکل به ابعاد 13*21 متر، 273 مترمربع مساحت دارد.
بخش ورودی کلیسا فضایی است چند وجهی با شش ستون سنگی رفیع به ارتفاع چهار متر که ناقوس خانه با 5/3 متر ارتفاع با کنبد مخروطی شکل (هشت وجهی) در بالای آن قرار دارد که در مجموع پیشخوان ورودی را تشکیل می دهند.
دو عدد ناقوس جهت فراخوان مومنان به دعا و نیایش در گذشته در اتاقک ناقوس وجود داشته که هم اکنون در موزه نگهداری می شود.
تالار اصلی کلیسا جهت گردهمایی ارامنه برای اجرای مراسم مذهبی احداث شده است.
نور موردنیاز از طریق 16 پنجره مشبک با قوس جناغی که به طور قرینه در بدنه دیوارهای شمالی، جنوبی و غربی تعبیه شده تامین می شود.
فضای داخلی کلیسا عاری از هرگونه تزیینات وابسته به معماری است ولی تابلوهای تمثال حضرت مسیح (ع)، مریم مقدس و وارطان مامیکونیان سردار بزرگ لشگر ارمنستان سطوح بدنه را مزین کرده است.
از آثار برجسته دیگر می توان به حوضچه سنگی غسل تعمید با کتیبه سنگی مربوط در منتهی الیه دیوار شمالی کلیسا یاد کرد.
موقعیت مکانی و زمان بازدید این کلیسا :
محله ارامنه در قسمت شرقی تپه هگمتانه
ساعات بازدید از این مکان: همه روزه از ساعت 9 صبح تا 19:30
چرا باید ازمجموعه هگمتانه بازدید کرد؟
این مکان بازگو کننده پیشینه تاریخی ایران و ایرانی است. علاوه برآشنایی با هویت ملی از مکانهای دیگر موجود در این منطقه ومکانهای نزدیک به آن نیز میتوان دیدن کرد.
ورودی موزه
برای ایرانیان 20000 ریال
با کارت منزلت رایگان بازدید کنید.
مکانهای دیدنی همدان
گنبد علویان، آرامگاه استرو مردخای هر کدام در یک کیلومتری این مکان واقع شده اند
آرامگاه بابا طاهر، آرامگاه بوعلی و شیرسنگی همدان و برج قربان
منابع:
asriran.com
aryazamyn.com
treep.ir
tishineh.com
irna.ir
fa.wikipedia.org
جاذبه‌های گردشگری شهر همدان
ممنونم.
