برج و آرامگاه معروف به امامزاده اظهر بن علی (فرزند امام سجاد) که قدمت بنای آن به اواسط نیمه نخست سده ۸ قمری و ۱۴ میلادی و پیش از فروپاشی حکومت ایلخانان می رسد از جاذبه های گردشگری استان همدان و شهرستان رزن است. نقشه بنا از گونه برج ـ آرامگاه هایی است که در سده های ۴ ـ ۸ قمری و ۱۰ ـ ۱۴میلادی معمول بوده است. بنای امامزاده اظهر، سردابی مربع شکل به ابعاد ۶ در ۷ متر دارد. مرمت های مکرر در دوران مختلف و دخل و تصرف ها، چهره اصلی آن را دگرگون ساخته است. آندره گُدار نخستین محققی است که از آن یاد کرده است.
در شجره نامه نصب شده در این بقعه آمده است: هنگامی که اظهر بن علی برای دیدن سادات علوی و ساجدی به نواحی فعلی استان سمنان که آن زمان جزو منطقه دیلمیان و طبرستان بوده است آمد، مأموران خلیفه وقت عباسی او را تعقیب کرد و وی به شمال سمنان رفت که تصادفاً به روستای «درجزین» رسید و به کشاورزان آن جا پناه برد، آنها نیز به او پناه دادند. اما درنهایت مأموران ۴۰ تن از این افراد را کشتند و سر اظهر را یافته، با خود بردند اما چهل جسد را در همان جا باقی گذاردند و ۳۹ سر دیگر را به رودخانه گل رودبار انداختند که از روستای درجزین عبور می کند و به سمنان سرازیر می گردد. از سرها ۳۰ سر در محله «جنبندان» سمنان توسط مردم از آب گرفته شد و در تپه ای که بالاترین نقطه آن بوده است که اینک به «بقعه مبارک سی سر» (ابتدای خیابان شیخ علاء الدوله) مشهور است دفن کردند. ۹ سر دیگر نیز در محله «ناسار» سمنان (بالای بازار سمنان) از آب گرفته شد و به همین دلیل برخی معتقدند نام ناسار از همین واقعه گرفته شده است. اکنون در محله ناسار، مسجد و تکیه ناسار وجود دارد.
معماری
در نمونه های کهن تر، شکل بنا کاملاً ساده و شامل یک استوانه بلند با پوشش مخروطی است؛ اما به دلیل یکنواخت بودن سطح استوانه پس از سده ۵ ق /۱۱م برجهای مدور کمتر ساخته شده و اشکال چند وجهی و انواع ستاره ای جایگزین طرح دایره ای شکل شده است. در اینگونه برجها دندانه های مثلث گونه از ازاره آغاز شده، در پیش آمدگی بام محو می شود. ممکن است ایجاد دندانه ها در آغاز ابتکاری برای استحکام بخشیدن به بدنه استوانه‌ای بنا بوده باشد. تأکید بر ارتفاع از ویژگیهای برج-آرامگاهها است. پوشش این بناها را گنبدی مخروطی با نورگیرهایی در قاعده آن تشکیل می دهد. بنای امام زاده اظهر از آجر ساخته شده، و بر بنیانی از سنگ استوار است. شالوده سنگی را تا سطح زمین برآورده، و پایه ۱۹ ضلعی برج را که اندازه هر ضلع آن ۲/۲۰ متر است، بر آن نهاده اند. این پایه ۱/۴۰ متر ارتفاع دارد. محوطه پیرامون بنا به شعاع بیش از یک متر با قلوه سنگ کف سازی شده است. امروزه این کف با حدود ۵۰ سانتی متر ضخامت از دید پنهان است. نقشه داخلی برج، مدور و شکل خارجی آن ستاره ای ۱۸ دندانه و ارتفاع آن از سطح پایه ۹/۲۰ متر است. ضلع نوزدهم پایه، ورودی برج را تشکیل داده است. نوک دندانه ها روی محل تقاطع اضلاع پایه بنا قرار گرفته است و در بالا به کمک طاق نماهایی به یکدیگر پیوسته اند. بند های عمودی آجرچینی خارجی بنا پهن تر از معمول است. این فواصل به کمک توپیهایی تزیین شده، و ابعاد این آجرها ۵ در۲۳ سانتیمتر است.
نمای بیرونی امامزاده
پوشش دو پوستۀ بنا مخروطی است به ارتفاع ۱۲/۷۰ متر که پاگردی به پهنای ۱/۴۰ متر آن را در میان گرفته است. آجرچینی پوشش بنا از پایان گردن گنبد تا رأس مخروط دارای طرح جناغی است. آجرهای به کار رفته در ساختمان گنبد با اندازه های ۳*۱۸ سانتیمتر است که ابعادی متفاوت از آجرهای بدنه بنا دارد. مجموع ارتفاع ۳ بخش بنا، یعنی پایه، برج و پوشش مخروطی ۲۴/۳۷ متر است که اکنون ۲۳/۹۰ متر آن نمایان است. ورودی برج به پهنای یک ضلع پایه (۲/۲۰ متر) و ارتفاع ۳/۴۰ متر در شرق بنا واقع است. طاق تیزه دار ورودی با کاربندی و توپیهای گچی تزیین شده است. در دو سوی ورودی یک ردیف آجرچینی مورب به موازات دندانه ها تا قرنیز امتداد می یابد. فضای باقی مانده این ضلع برج را از بالای ورودی تا نزدیکی قرنیز دو طاق نمای مستطیل شکل مسطح پر کرده است. در برابر ورودی دهلیزی مستطیل شکل قرار داشته که احتمالاً در سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ش به هنگام مرمت بنا حذف شده است.
نمای داخلی برج
برج از داخل استوانه ای است به قطر ۹/۳۰ متر برای برپایی گنبد نیمه کروی داخل، دو پیش آمدگی (که نخستین آنها در نیمه بدنه بنا و دومی درست در زیر گردن گنبد واقع شده) به تدریج از قطر بدنه استوانه ای برج کاسته، و کار ایجاد گنبد را تسهیل کرده است. بدنه داخل برج اکنون گچ اندود است، اما در آغاز ساده و برهنه بوده است. در محلهایی، یادگاریهای زائران بنای امامزاده اظهر به چشم می خورد. تاریخ قدیم ترین این یادگاری ها ۱۱۲۴ق (۱۷۱۲م) همزمان با سلطنت سلطان حسین صفوی است.
سرداب امامزاده
بنای امام زاده اظهر دارای سردابی مربع شکل به ابعاد ۶/۷ متر است. تنها از یک در ورودی که در خارج بنا و در جنوب شرقی آن واقع شده، به سرداب می توان راه یافت. مزاری که محدوده و سطح آن آجرچینی شده بوده، در پای دیوار جنوبی سرداب قرار داشته است. این مزار بر اثر کندوکاو های غیرمجاز از میان رفته، و بقایای آن به صورت گودالی مرکزی و بخشهایی از آجر چینی پیرامونی باقی است.
تزئینات داخلی
تزیینات داخل برج به دوران پس از عصر صفوی تعلق دارد. شبکه ای از لوزیهای به هم پیوسته که اضلاع آن از خطوط مواج تشکیل می شود، حد فاصل نخستین و دومین پیش آمدگی بدنه استوانه را تزئین کرده است. فاصله میان نورگیر های گردن گنبد با ۲۱ مستطیل که حدود آنها را نوارهای مضاعف مشخص می کند، آراسته شده است.
صندوق مزار
صندوق چوبی مزار، با تاریخ ۱۰۵۶قمری (۱۶۴۶ میلادی) در میان برج قرار دارد. این صندوق از دو بخش پایه و بدنه تشکیل شده، پایه بدون تزئین در واقع سکویی است برای بدنه که بر روی آن قرار گرفته است. کتیبه ای منبت به قلم ثلث، در دو خط، شامل سوره فتح در حاشیه بالا و پایین، بدنه صندوق را دور می زند. تاریخ ساخت، نامهای بانی و سازنده در حاشیه پایینی ضلع پایین پا و پس از پایان سوره چنین آمده است: «به تاریخ سنه ست و خمسین و الف من هجره النبویه در ارفع بلده گیلان به فرموده اقبال پناه خواجه نظام الملک به عمل استاد طالب و کتبه به تحریر العبد... ». به علت سرقت های مکرر و گذر زمان صندوق آسیب فروان دیده و به دفعات تعمیر شده است. در این تعمیر ها بخشهایی از کتیبه های ثلث از میان رفته، و برخی از قسمتها نیز نو نویس شده است. بدنه صندوق به لوحهای قاب بندی شده ای تقسیم می شود. دو ضلع طولی از ۷ لوح تشکیل شده که لوح مرکزی پهن تر از لوحهای دیگر است. بر این لوح کتیبه ای به خط نسخ کنده شده و الواح جانبی آن را نوارهای گره سازی و روکوبی شده، تزیین کرده است. سطوح بالایی و پایینی صندوق از یک لوح بزرگ میانی و دو لوح کوچک جانبی تشکیل شده است. بر لوح پهن صفحه جانبی روبه روی محراب آیة الکرسی و بر لوح صفحه مقابل آن سوره های شمس و قدر کنده کاری شده، و در ادامه متن آمده است که این لوحه را پس از سرقت لوحه اصلی در ۱۳۴۸ق (۱۹۲۹م) به جای آن نصب کرده اند. لوح میانی ضلع پایین که آن نیز کتیبه ای داشته، به سرقت رفته است. این لوح تا پیش از ۱۳۳۲شمسی برجای بوده است. در کتیبه این لوح نیز از سرقت لوح پیشین سخن رفته است. اکنون تنها عبارت پایانی آن بر بدنه باقی است: «در غره محرم الحرام ۱۳۵۲ تمام شد ».
قدمت بنا
مرمت های مکرر در دوره های مختلف و دخل و تصرفهایی که در آنها به ویژه در داخل برج و سرداب صورت گرفته، چهره اصلی آن را دگرگون ساخته است. خود بنا نیز کتیبه ای که تاریخ ساخت را نشان دهد، ندارد. جزئیات نقشه، سازه و تزیینات این آرامگاه با بناهای مشابه و متعلق به اواخر سده ۷ و اوایل سده ۸ ق (قرون ۱۳ و ۱۴میلادی) قابل مقایسه است. بیشترین مشابهت ها میان این بنا و برجهای علاءالدین ورامین، کاشانه دامغان، و امامزاده عبدالله و عبیدالله دماوند است. از اینرو، می توان گفت که بنای اظهر در اواسط نیمه نخست سده ۸ ق /۱۴م و پیش از فروپاشی ایلخانان بزرگ بر پا شده است.
این بنا در سال ۱۳۹۰ به دلایل نامعلومی دچار آتش سوزی شد و فرش ها و ضریح چوبی و باستانی آن به شدت آسیب دید، ولی در سال ۱۳۹۳ به دست ناصر عسگری، از اعضای شورای اسلامی درجزین، تعمیر و در زمستان ۱۳۹۳ با حضور مقامات افتتاح شد و ضریح قدیمی آسیب دیدهٔ آن به موزه گنبد علویان همدان انتقال یافت.
بناهای مشابه
در مقایسه با بناهای مشابه و همزمان، در ساختمان امامزاده اظهر از تزیینات پیچیده و رنگ کمتر استفاده شده است. سادگی ورودی بنا و کوچکی آن نشان می دهد که در ساخت آن از نمونه های اولیه این نوع برج-آرامگاهها همچون گنبد قابوس پیروی شده است. این تأثیر در تمامی ساختار بنای اظهر مشهود است و همین امر نشانگر تداوم سنت معماری در اینگونه بناهاست.
موقعیت مکانی
این امامزاده در روستای درگزین در فاصله ۵ کیلومتری شرق شهر رزن و به فاصله ۸۵ کیلومتری شمال شرق همدان واقع شده است.
جاذبه های گردشگری رزن
شهرستان رزن غنی از چشمه ها و دریاچه های آب معدنی است که در درمان و معالجه بیماری های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند. به همین دلیل رزن به استقبال خیل عظیمی از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی می نشیند. مثلا چشمه آب معدنی قینرجه برای معالجه بیماران رماتیسمی مفید است. علاوه بر این موارد، رزن اماکن دیدنی دیگری از جمله امامزده هود، تپه تاریخی منصورآباد و... نیز دارد.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- fa.wikishia.net
- jazebeha.com
- iranwatching.com
