از جنوب که به بندر جاسک نزدیک شوی، ستونی بلند با دو رنگ سیاه و سفید نظرها را بخود جلب می کند. برج سیاه و سفید نزدیک به دویست سال سر بر آسمان این بندر دارد تا راهنمائی باشد برای ناخدایان و دریانوردانی که در گذشته دور بر عرشه شناورهای خود، بادلهره این گذرگاه را می پییمودند. این برج هشدار دهنده به منظوراعلان خطر به شناورهایی ساخته شد که در هنگام روز ازکنار این بندرمی گذشته اند. به گفته اهالی جاسک این برج علاوه بر کارکرد انتقال سیم تلگراف، نوعی برج راهنما بوده و کشتی ها در سپیدی روز با دیدن رنگ سیاه آن و در سیاهی شب با دیدن رنگ سفید آن مقر و محل خود را در ساحل می دیدند و همان جا لنگر می انداختند. برج سیاه و سفید در سال ۱۳۸۱ به شماره ۶۷۶۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این برج توسط سازمان بنادر و دریانوردی در سال ۱۳۹۵ باز سازی شده است.
درسال1919 میلادی انگلیسی ها برای سلامت تردد در شب، برج چشمک زن دیگری در راس جاسک بنا کردند که به چراغ برخو معروف شد و بدین ترتیب این فانوس چشمک زن با فناوری زمان خود ماموریت یافت تا در هنگام تاریکی شب به کمک دریانوردان بشتابد و آنان را از خطر برخورد با صخره ها وعمق کم آب در این ناحیه آگاه کند. از آن تاریخ به بعد این دو برج روشن و خاموش نه تنها نقش خود را به عنوان دو برج هشدار دهنده بلکه به عنوان دو نشان و دو علامت بر وجود بندری جاسک، ایفا کردند. فانوس چشمک زن درست در کنار قبرستان انگلیسی ها قرار گرفته بود که اکثرشان در نبرد معروف جاسک و در جنگ با پرتغالیها و هلندی ها، در معیت کاپیتان شلینگ از ناو لندن جان باخته بودند. این فانوس به فاصله پانصد متر از برج سیاه و سفید و درست در امتداد این برج بنا شده است. نکته دیگر اینکه چراغ برخو ضمنا در نزدیکی محلی بنام کابل هوز (cable house) قرار گرفته که زمانی نقطه شروع خطوط تلگراف بین جاسک و مسقط و جاسک به بندر کراچی در پاکستان، بوده است، این فانوس شامل دو بخش شرقی و غربی است و تا قبل از انقلاب توسط اداره بنادر مورد بهره برداری و مراقبت قرار می گرفته است.
تاریخچه
برج سیاه و سفید از آثار به جای مانده از روزگار تسلط انگلیسی ها در جنوب ایران و مربوط به زمانی است که شبه قاره هند تحت نفوذ استعمار انگلستان قرار داشت. این بنا در واقع بخشی از تأسیسات گسترده ای است که انگلیسی ها به‌عنوان تلگرافخانه در جاسک بنا کردند. سدید السلطنه تنها شخصی است که در کتاب خود به زمان و عملکرد برج به خوبی اشاره کرده است. او از این بنا به نام «کابل هُوس» یاد کرده و می نویسد: «مناره مرتفعی هم در کنار دریا بنا کرده اند. کابل هوس یعنی خانه کابل، اتاقی است که سیم تلگراف از آنجا به دریا رود، در کنار دریا فراز یک پارچه سنگ بنا شده، از کابل هوس، سیم تلگراف توسط ده چوب به بنگله خواهد رسید، چوب ها هر کدام دو عدد است که هر کدام توأم با یکدیگرند که تماما بیست قائمه شود، چون مابین دو قائمه صد وار است پس از کناره دریا تا موقع بنگله هزار وار می شود، هر یک وار چهارده گره است.» او ادامه می دهد: «از کابل هوس یازده رشته سیم به دریا می‌رود، و دو رشته سیم از وسط صحرا گذشته به چاه بهار و سند رود. شرکت تلگراف هند و اروپا در سال ۱۲۸۰ قمری سیم خلیج فارس را کشیده و پنج کشتی در این کار مشغول بودند. شرکت مزبور در آن سال، بندر خصب را مرکز تلگراف قرار داده و در سال ۱۲۸۵ مرکز تلگراف را به هنگام انتقال داده و در سال ۱۲۹۷ مرکز را از هنگام به جاسک بردند.» (سدید السلطنه کبابی، بندرعباس و خلیج فارس، ۸۱ و ۸۲) بر اساس گفته سدید السلطنه برج در سال ۱۲۹۷ هجری قمری یعنی در اواخر عصر قاجار ساخته شده است.
مشخصات برج
بنای برج سیاه و سفید به صورت توپر ساخته شده و فاقد فضای درونی است. ارتفاع این برج در حدود ۹ متر است و نقشه آن به شکل مربعی است که هر ضلع آن ۱۷۰ سانتی متر است ولی هر چه به رأس نزدیک تر می شود از ابعاد مربع کاسته می شود. برای ساخت این برج از دو نوع سنگ متفاوت استفاده شده به طوری که در بخش درونی بنا، سنگ های بدون تراش و در نمای بنا، سنگ های ماسه ای تراش خورده و منظم به کار رفته که همگی به کمک ملات ساروج به یکدیگر متصل هستند. درون بافت ساروجی قطعات خردشده صدف و مرجان های دریایی به وضوح دیده می شود که نشانگر محلی بودن ساروج است. ضخامت ساروج به کار رفته در نمای بنا حدود سه سانتی متر است. در ضلع شرقی بنا آثار روکش گچی دیده می شود که احتمالا نسبت به زمان ساخت بنا جدید تر است.
ساختمان برج را می توان به سه بخش تقسیم کرد: بخش پایه، بخش میانی و رأس برج.
- بخش پایه برج در پایین بنا قرار گرفته و نسبت به بخش میانی ۱۵ سانتی متر پیش آمدگی دارد. ارتفاع کنونی این بخش ۴۰ سانتی متر و شامل دو ردیف سنگ های تراش خورده است.
- بخش میانی بلند ترین و مهم ترین بخش بناست که در نمای آن ۴۲ ردیف سنگ های تراش به کار رفته است. در این بخش نقشه مربع شکل بنا هر چه به رأس نزدیک تر می شود از ابعاد آن کاسته می شود. بخش میانی خود شامل شش بخش جزئی تر است که از پایین به بالا به طور یک در میان با رنگ های سفید و سیاه رنگ آمیزی شده و علت نامگذاری این برج نیز به کارگیری همین رنگ هاست. برای ایجاد رنگ سفید از موادی شبیه گچ استفاده شده و در بخش های سیاه رنگ، مواد قیر مانند به کار رفته است. بخش های شش گانه سفید و سیاه در بخش میانی از پایین به بالا به این صورت است: بخش اول شامل ۹ ردیف سنگ که با رنگ سفید رنگ آمیزی شده است. بخش دوم شامل هفت ردیف سنگ که با رنگ سیاه رنگ آمیزی شده است. بخش سوم شامل هفت ردیف سنگ که با رنگ سفید رنگ آمیزی شده است. بخش چهارم شامل هفت ردیف سنگ که با رنگ سیاه رنگ آمیزی شده است. بخش پنجم شامل هشت ردیف سنگ که با رنگ سفید رنگ آمیزی شده است. بخش ششم شامل چهار ردیف سنگ که با رنگ سیاه رنگ آمیزی شده است.
- راس برج: رأس بنای برج یک بخش هرمی شکل است که از سه ردیف سنگ تشکیل شده و تراش سنگ ها در این بخش طوری است که با روی هم قرار دادن آ‌نها هرم شکل گرفته است. در رأس یا دماغه هرم تنها یک سنگ به شکل هرم ناقص قرار می گرفته است. ابعاد هر ضلع مربع سنگ هرمی شکل در قاعده ۳۵ و در رأس ۱۷ و ارتفاع ۱۰ سانتی متر است. در مرکز این سنگ حفره مربع شکلی به ابعاد ۱۰ در ۱۰ سانتی متر تعبیه شده که از قاعده تا رأس هرم به صورت یکپارچه و یکسان است. مجموع سنگ های بکار‌رفته در رأس هرم نیز در امتداد بخش ششم از بخش میانی برج با رنگ سیاه رنگ آمیزی شده است، در حالیکه سنگهای بکار رفته در بخش پایه برج به تبعیت از بخش اول با سفید رنگامیزی شده اند.
موقعیت مکانی
برج سیاه و سفید در داخل شهر جاسک نزدیک خیابان مطهری قرار دارد. این برج در فاصله ۵۲ متری از دریا و در فاصله کمی از خانه های مسکونی واقع شده است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری هرمزگان
- fa.wikipedia.org
- borna.news
- hormoz.ir
- chtn.ir
