ایران از دیرباز به سبب قرارگرفتن در شاهراههای بازرگانی شرقی و غربی که نمونه بارز آن جاده باستانی ابریشم می باشد و نیز گستردگی خاک، در ساخت و ساز راههای بازرگانی و نظامی و همچنین ایجاد پلهای متعدد و تأمین امنیت کاروانیان پیشقدم بوده است. بدون شک، کاروانسرا مهمترین یادگار معماری ایرانی در این زمینه بوده که ساخت آن از گذشته های بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. تنوع ویژگیهای کاروانسراهای ایرانی بسیار اعجاب انگیز است، بطوری که هر یک از این کاروانسراها با نقشه ای خاص بنا شده و کمتر کاروانسرایی از این حیث مشابه هم می باشد.
در استان مرکزی که از مناطق باستانی ایران است، در شمال شهر اراک دشت بزرگ و وسیعی گسترده است به نام فراهان که از دیرباز محل تلاقی راههای مختلف از چهار سوی اصلی سرزمین ایران بوده و در همین راستا نیز برای تأمین امکانات رفاهی و وسائل مورد نیاز کاروانیان، سازه های مختلفی در آن، از جمله تعداد معدودی کاروانسرا و پل بنا شده است. یکی از نمونه های آن کاروانسرای مجدالممالک روستای دولت آباد است. بر اساس متن حک شده بر روی قطعه سنگی که بر سر در کاروانسرا قرار دارد این بنا توسط شخصی به نام میرزا حسین خان توشی ملقب به مجدالممالک در سال ۱۳۱۲ (هـ.ق) ساخته شده و هدف از آن، خدمات رسانی به کاروانهای زائر کربلای معلی و آبادانی دولت آباد قید شده است.
ویژگیهای معماری
این کاروانسرا در داخل روستای دولت آباد و مشرف به جاده ای باستانی بنا گردیده و همانند بافت معماری روستای همجوار خود (دولت آباد) در زمینهای مسطح و هموار ساخته شده است. کاروانسرای مزبور در پنج هزار مترمربع زمین و چهار هزار متر مربع بنا ساخته شده و از آثار ارزشمند فراهان است. این کاروانسرا بر مبنای پلانی چهارضلعی بنا گردیده ولی از درون حیاط به شکل هشت ضلعی دیده می شود و پله هایی از آجر و چوب به پشت بام کاروانسرا می رسد. دو ایوان کاروانسرای مذکور در شمال و جنوب بنا قرار گرفته با این تفاوت که ایوان جنوبی بزرگتر از همتای شمال خود است. دروازه دو لنگه و چوبی بنا در جبهه جنوبی واقع شده که مشرف به جاده ای قدیمی است. پشت دروازه ایوانی مستطیل شکل وجود دارد که رابط بین قهوه خانه واقع در سمت چپ و حجره های موجود در سمت راست و همچنین حیاط واقع در شمال می باشد. در اطراف حیاط ایوانچه هایی وجود دارد که درون هر کدام طاقچه ها و اجاقی جهت پخت و پز و یا گرمایش تبعیه شده است. اصطبل ها و انبارها در پس حجره ها ساخته شده و برای داخل شدن به آنها ورودیهای ویژه ای در نظر گرفته شده است. سقف های واحد های گوناگون معماری کاروانسرای مجدالممالک را طاق و تویزه و نیز گنبد های زیبایی پوشانده اند. عمده آرایه های معماری موجود در بنای فوق عبارتند از: آجر لعابدار، کاشی، آجر خفته راسته و جوک کاریهای همراه با آجر در سینه و پیشانی ایوانها. گل چینه، خشت، آجر، سنگ، چوب و جوک نیز مصالح اصلی به کار رفته در بنای مذکور می باشند.
اهمیت سوق الجیشی دولت آباد
از آنجا که دولت آباد از لحاظ تاریخی و جایگاه ارتباطی بر سر راه دو ناحیه مهم تاریخی آهنگران واقع در شرق و نیز ساروق در غرب قرار گرفته و در ادامه طریق همین جاده است که مسافران پس از پشت سر گذاشتن ساروق، از طریق منطقه کمیجان به همدان و یا ملایر مسافرت می کردند و همچنین از همین راه و از طریق آهنگران به سوی شرق یعنی به طرف آشتیان، سلفچگان و سپس به قم عازم می شدند، اهمیت چنین مکانها و خدماتی در این منطقه چشمگیر است. افزون بر کاروانسرای فوق در حد فاصل آهنگران، دولت آباد و ساروق بقایای چندین اثر تاریخی مهم دیگر همانند کاریزهای بسیار قدیمی، زیارتگاهها و نیز تپه های باستانی معدودی از ادوار مختلف از جمله از دوره اشکانی باقی مانده اند که بر اهمیت منطقه تاکید دارند.
موقعیت مکانی
این کاروانسرا در روستای دولت آباد، ۳۹ کیلومتری شمال اراک، قرار گرفته است.
منابع:
- talashgranfarahan.ir
- fa.wikipedia.org
- farahankhabar.ir
- dolatabadfarahan.blog.ir
- dolatabad.farahan.loxblog.com
