محوطه تاريخي شهر زيرزميني زلف آباد از نگينهاي ارزشمند داشته هاي فرهنگي و باستاني شهرستان فراهان است كه قدمت آن به دوره ايلخانيان باز مي گردد و با هويدا شدن از دل خاك بخشهاي مهمي از اصالت فرهنگي، رفتارها و منش انساني و رويدادها و حوادث دوران خود را بي پرده عيان كرده است. بر اساس آنچه در 'ناسخ التواريخ' و 'روضه الصفا' آمده، شهر زيرزميني زلف آباد، در قرن ششم تا نهم هجري قمري، شهري آباد و بزرگ بوده كه در شاهراه تجارت قم، تهران و اصفهان واقع شده بوده ولي در خصوص مدفون شدن آن در زير خاك روايات متفاوتي وجود دارد. در برخي از مستندات تاريخي علت تخريب شهر زلف آباد به دوره قاجار نسبت داده شده و علت آن را شورش مردم عليه حاكمان وقت مطرح كرده اند و در منابع ديگر تاريخي وقوع زلزله اي شديد عامل دفن اين شهر در دل خاك عنوان شده است.
محوطه تاريخي زلف آباد كه در ميان اهالي فراهان به خرابه هاي شهر زيرزيني شهرت دارد، عرصه اي به وسعت صد و ده هكتار را شامل مي شود كه در دو طرف جاده آسفالته فرمهين به آشتيان و تفرش قرار گرفته و به شكل دو بخش مجزاي كاوش باستان شناسي خودنمايي مي كند. بخش هاي عظيمي از اين محوطه تاريخي مهم به صورت برآمدگي و تلهايي در ميانه دشت فراهان و در كنار امامزاده احمد ابن علي (ع) كه يادماني تاريخي از دوره ايلخاني است و يكي از كانونهاي زيارتگاهي پرجاذبه فراهان است واقع شده است.
در آثار تاريخي به جاي مانده شهر زير زميني زلف آباد كه با نام 'دلف آباد' نيز ناميده شده به عنوان يكي از سكونتگاه هاي پرجمعيت دشت فراهان مطرح شده كه بناي آن به 'ابودلف عجلي' باني شهر كرج نسبت داده شده است. در كاوش هاي باستاني از اين شهر زيرزميني در سال ۸۸ آثاري به دست آمده كه ثابت مي كند اين منطقه پيش از ابودلف ها نيز منطقه مهمي بوده و مردمان صنعتگر متمدني در آن سكونت داشته اند. مطالعات اوليه در قالب گمانه زني ها حاكي از آن است كه شهر زيرزميني زلف آباد در سده هاي هفتم و هشتم هجري قمري آباد و پر رونق بوده و در دوره تيموري و صفوي و سپس قاجار روند زوال را گذرانده است. در دوران قاجار پس از احداث شهر سلطان آباد (اراك فعلي) به دست يوسف خان گرجي در سال ۱۲۳۰ هجري قمري و استقرار قواي دولتي در آن، اهالي زلف آباد كه شامل فراهان، مجدآباد كهنه، مجدآباد نو، اسلام آباد و شاه آباد بودند عليه حكومت مركزي شورش مي كنند و قيام آنها با سركوب دولت مركزي و به آب بسته شدن شهر زلف آباد ختم مي شود.
در فصل نخست كاوش هاي باستان شناسي اين محوطه تاريخي در سطح هفتصد متر مربع، بخشهاي مهمي از ساختارهاي مسكوني و عمومي از جمله بقاياي يك حمام عمومي هويدا شد كه حكايت از اصول شهرسازي داشت. آن مطالعات باستان شناسي نشان داد كه زلف آباد در زمان خود شهري پررونق با مردماني شيعه مذهب و زيستي مبتني بر بهره وري از كشاورزي، دامداري و توليد بوده و ساكنان آن روشهاي مبادلات فرهنگي و تجاري گسترده اي داشته اند. يافته هاي باستان شناسي اين شهر زيرزميني نشان داد كه نظام ارتباطات اجتماعي خاص و طبقه بندي مشاغل در اين شهر حاكم بوده و از ساختارهاي عمومي در اراتباط با مذهب، زندگي روزمره و محله ها به خوبي چند گانگي طبقات اجتماعي قابل تشخيص است.
مرحله دوم كاوش باستان شناسي محوطه تاريخي زلف آباد فراهان سال ۸۹ انجام شد كه با هدف كشف ابعاد ناشناخته اين محوطه و بررسي تخمين شرايط و روند ايجاد آن، كالبد شناسي شهري از منظر بافت مسكوني، خدمات عمومي ، مشاغل و تجارت، زيست فرهنگي و اقتصادي و ترسيم الگوي ارتباط فرهنگي صورت گرفت و نتايج آن در قالب سايت موزه در كنار اين اثر باستاني به معرض ديد عموم گذاشته شد.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری استان مرکزی
- irna.ir
- yjc.ir
