قلعه دختر ساوه یا قیز قلعه از دیدنی ترین نقاط گردشگری استان مرکزی است که در روستایی به همین نام بر روی رشته کوه هندس، در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر ساوه و نرسیده به سد الغدیر واقع شده است. قلعه از دو بخش اصلی دژ دفاعی و قصر تشکیل شده که در مجموع حدود ۳۰۰۰ متر مربع مساحت دارد.
معماری
قلعه دختر که از لحاظ شیوه معماری، نوع مصالح و ساختار شبیه قلعه های منطقه الموت و قهستان و به ویژه قلعه دختر بشرویه است، از شاه نشین، حصارها و دیوارهایی تشکیل شده که با مصالحی چون سنگ، آجر و گچ نیم کوب ساخته شده اند. یکی از ورودی های شاه نشین از سمت جنوب شرقی کوه و دیواره شرقی است. در کنار همین ورودی شواهدی از یک ورودی دیگر که مسدود شده مشاهده می شود. طبقه اول شاهنشین شامل: راهرو، هشت فضا که آوار سقف در آن مشاهده می شود، دیوارهایی در شرق و غرب، پنج فضا با پوشش گهواره ای و ساخته شده از سنگ و گچ است و در زیر برخی فضاها نیز زیرزمین وجود دارد. در برخی از بخش های بنا پايه تويزه های آجری، قاب بندی اجرا شده بين تويزه ها و پاتاق هايی روی ديوارها به کار رفته است که شاید نشان دهنده آن باشد که در فضاهای طبقه فوقانی شاه نشین پوشش طاق و چشمه وجود داشته است. در یکی از فضاهای زیرین ساختاری چهارگوش و شبیه به حوض مشاهده می شود که کاربری آن مشخص نیست. در اطراف شاه نشین دو فضای کشیده در گوشه جنوبی و غربی قرار دارد که از یکی از آنها تنها بقایای دیوار باقی مانده است و دیگری دو طبقه دارد. در طبقه اول سه فضای کوچک مربع شکل و پوشش کجاوه ای و در طبقه دوم بخشی شبیه به محراب دیده می شود. روشنایی این بخش های قیز قلعه به وسیله روزنه هایی که در دیوار غربی شاه نشین تعبیه شده است، تأمین می شود. فضایی سرتاسری نیز در جبهه شرقی تا شمال شرقی قیز قلعه وجود دارد که دارای ورودی با پوشش آجری و تزئينات خفته راسته است. حصار قلعه دختر از گچ و سنگ و با ارتفاع متفاوت از گوشه شرقی بنا شروع شده و به گوشه جنوبی و غربی رسيده و تا جبهه شمالی ادامه دارد. این دیوار در بخش های شرقی و جنوب شرقی چنان ساخته شده که کلیه منافذ و شیارهایی که امکان نفوذ به داخل قلعه را میسر کند، مسدود کرده است. بقایای یک برج در بخش جنوبی دیوار قابل مشاهده است. در بخش های دیگر نیز با احداث دیوارهای پشتیبان و نگهدارنده، راه نفوذ به بنا را بسته اند. بنا کاملا بر دشت ساوه مسلط بوده و دارای چهار برج دیده بانی در ضلع شمالی، غربی و شرقی است که از میانه صخره تا بالای آن با سنگ و ساروج کار شده است. ورود به قلعه از طریق چند راه پله سرپوشیده صورت می گرفته که با مهارت ویژه ای استتار شده اند و استتار راه پله ها با ساختن دیورای از لاشه سنگ و ساروج ، درست در امتداد دیواره های صخره صورت گرفته است. پنج راه پله پشتی بنا و دو راه پله در غرب بنا که درکنار پرتگاه در ارتفاع چند متری از سطح رودخانه ساخته شده به اتاقهای تعبیه شده در دل صخره منتهی می شوند. ازپله های پشت بنا برای ورود و خروج محافظان و نگهبانان و از پله های غربی برای ورود و خروج مقامات به داخل قلعه و حمل آذوقه استفاده می شده است.
کاربری بنا
کارکرد قیز قلعه مشخص نیست و منابع تاریخی نیز که اشاره مستقیم به این بنا داشته باشد وجود ندارد. با توجه به اینکه در این بنا امکانات ذخیره سازی آب و مواد غذایی وجود ندارد از آن برای مکانی دفاعی در زمان محاصره طولانی استفاده نمی کردند و دور بودن از شهر و راه های ارتباطی نیز امکان حکومتی بودن و حفاظت از راه را رد می کند. مشخص شدن کاربری بنا نیازمند پژوهش های بیشتر باستان شناختی است. لازم به ذکر است که بر اساس تحقیقات تاریخی در خصوص قلعه های دختر ساخته شده در ایران می توان به سوابق معبد آناهیتا و آئین میترائی ایرانیان اشاره نمود. بر اساس این تحقیقات، قلعه دختر هر منطقه نیایشگاهی برای عبادت و احترام به آب و آناهیتا (الهه آب و باران) در پیش از اسلام بوده و قبل از خشکیدن دریاچه ساوه در دوره ساسانیان نیز این محراب بر روی دریاچه ساوه ساخته شده است.
بررسی های باستان شناسی
قبل از انقلاب و در دهه ۵۰ خورشیدی هوشنگ عظیم زاده طی بررسی های باستان شناختی قیز قلعه را متعلق به دوران ساسانی معرفی کرد. هیئت باستان شناسی آلمانی به سرپرستی ولفرام کلایس در سال ۱۹۷۲ میلادی از این قلعه دیدن کردند و آنرا به دوران اسماعیلیان نسبت دادند. ویلیام رابرتز نیز از جمله افرادی است که در مورد قلعه دختر مطالعاتی انجام داده است که بر اساس چند قطعه سفال و معماری به کار رفته قیز قلعه را بنایی ساسانی معرفی کرد. در دهه های اخیر باستان شناسان ایرانی پژوهش در این بنا را ادامه دادند که در نتیجه این کاوش ها مشخص شد که شالوده اصلی قلعه دختر احتمالاً به قرون پنج تا هفت هجری قمری تعلق دارد که در دوره های تیموری و صفوی نیز از آن استفاده شده است.
مسیر دسترسی
بنای قیزقلعه در بخش مرکزی شهرستان ساوه در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی ساوه و مجاور روستای قیز قلعه بر روی صخره ای بلند واقع شده است. یکی از مسیرهای دسترسی به قلعه از جاده قدیم ساوه به همدان و مسیری است که به سد الغدیر منتهی می گردد، پیش از رسیدن به سد، از طریق روستای آسیابک بند و سپس روستای قیزقلعه، می توان به بنا دسترسی یافت. از روستای آسیابک بند تا پای قلعه جاده خاکی است و بین این دو روستا رودخانه ای بسیار کم عمق جریان دارد که براحتی با ماشین نیز می توانید از آن عبور کنید. برای رسیدن به قلعه می توان با وسیله نقلیه سواری تا پای دامنه صخره رفت و سپس مسافتی حدود ۳۰۰ متر را باید پیاده طی کرد تا به درب ورودی قلعه رسید. در پای کوهی که این قلعه قرار دارد پله هایی تعبیه شده اما بیشتر مسیر نیاز به کوهنوردی دارد و برای بالا رفتن از آن حتما کفش مناسب به پا داشته باشید. بعد از قیزقلعه، روستای سرخده واقع شده که در کنار رودخانه قره چای قرار دارد و قلعه از روی پل این روستا نیز به راحتی قابل دید است. در این مسیر می توانید از دو پل تاریخی سرخده نیز دیدن کنید.
منابع:
- titrebartar.com
- kojaro.com
- t16jm.ir
- fa.wikipedia.org
- asriran.com
