قلعه سالار محتشم از بناهای تاریخی خمین با حدود دو قرن قدمت بوده و معماری خاص و زیبایی دارد. این قلعه در اواخر دوره قاجار توسط میرزا علی خان سالار محتشم ساخته شده است. قلعه سالار مامن و پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر بوده است و از نظر سبک معماری تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایران است. میرزا علی خان کمره ای ملقب به سالار محتشم فرزند علی قلی خان سرهنگ است. وی از صاحب منصبان دوره قاجار بوده که به جهت پیروزی های نظامی و ایجاد امنیت در سرحدات کشور و نیز به واسطه پایداری در مقابل قوای روسی از طرف دولت وقت و احمدشاه قاجار و به پیشنهاد علاء السلطنه وزیر داخله، به لقب سالار محتشم نائل می شود.
ویژگیهای خاص قلعه سالار محتشم
- این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر با شکوه و جالب توجهی دارد. سابقه کارکرد حکومتی این قلعه قدمتی طولانی دارد ولی مشرف نبودن به شهر و دوری نسبی آن از مراکز اصلی شهر، معایبی برای این مرکز حکومتی بوده، در عین حال به دلیل مجاورت با کوچه های بن بست و خانه های متعدد، قلعه ای نفوذ ناپذیر نیز بوده است. در این خانه ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می کرده اند، اصطلاحا این قلعه ها را می توان محله قلعه نامید.
- قلعه سالار محتشم یکی از عمارت های نادر ایران محسوب می شود زیرا ۱۷۰ سال پیش دارای سیستم برق کشی بوده که تاکنون منبع تامین نیروی برقی این سیستم مشخص نشده است. قلعه سالار محتشم دارای عکاسخانه اختصاصی نیز بوده و اکنون عکس های بسیاری از این قلعه به جا مانده که علاوه بر ارزش هنری از نظر شناخت تاریخ خمین نیز دارای اهمیت است.
- آمدن میرزا کوچک خان جنگلی به این قلعه جهت کمک گرفتن و نیز حمله اشرار به خمین و دفاع در برابر آنها از جمله حوادث تاریخی است که در ذهن این قلعه باقی مانده است.
ویژگیهای معماری
این قلعه که پدیده ای شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر باشکوه آن نظر هر بیننده ای را به خود معطوف می کند، در شمال غرب شهر خمین در محله قدیمی واقع شده و شامل یک هزار متر مربع عمارت های اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است. بنای قلعه از دو طبقه ساخته شده و از نوع ساختمان های ایوان دار محسوب می شود. مصالح ساختمانی آن از کاشی، سنگ، آجر، چوب، گل، خشت، گچ و آهک می باشد. یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه هم کف را تشکیل می دهد، ستون های آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم، کوتاه و ضخیم تر ساخته شده تا بتواند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه ها منتقل کنند. این ستون ها دارای طاق های هلالی عریضی بوده که در پیشانی آنها جهت تزئین، تصویر و شکل هایی مثل بشقابی که در آن سه انار وجود دارد، گل، شاخه درخت، برگ های گیاهان و نیز پرندگان که آنها را از تراشکاری آجر و نیز آجرهای قالبی بسیار ظریف خلق کرده اند، دیده می شود. بیشتر این تزئینات آجری با کاشی های رنگارنگ خرده ای تلفیق یافته بوده که به دلیل مرور زمان و بی توجهی اکثر کاشی ها از بین رفته است. در این بنا، حوضخانه ای وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده است. سقف این حوضخانه تخت است و طول و عرض این حوضخانه حدود ۷/۵۰ در ۸/۵۰ است. عناصر معماری ایرانی همچون گوشواره، سردابه و گرمخانه در این بنا به کار برده شده است.
حیاط قلعه
عنصر قابل توجهی که در حیاط قلعه به چشم می خورد حوضی است که به صورت دو لنگه با طرحی کاملا اروپایی در راستای شرقی و غربی ساخته شده است. طرح این حوض هندسی نامنظم است و شکل و ساختار این حوض یکی از خصایص منحصر به فرد این بنا محسوب می شود. دور چین این حوض طوری طراحی شده که بتوان گلدان هایی را در دور تا دور آن قرارداد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبایی را به وجود آورد. شکل کلی حوض بر خلاف حوض های ایرانی که حالت سکون را تداعی می کنند دارای جهت بوده و القا کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه های حیاط است.
طبق گفته ساکنین محل و نوادگان سالار محتشم، آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی از ضلع غربی حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می شده است، به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده و این خود از خصایص شاخص حوض این قلعه می باشد. در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی قابل دیدن است. ساختار حوض از آجر و ملاط، ماسه، آهک با اندود ساروج است. نکته قابل توجه این که محوطه سازی حیاط تلفیقی از سبک ایرانی و اروپایی است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه ها به سبک باغ های ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه های آن قرار دارد که اصطلاحا چهار باغ نامیده می شود. در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی، سبک باغچه سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و از چند قطعه مجزا که شکل قلب را تداعی می کند تشکیل یافته است.
از دیگر خصیصه های شاخص عمارت سالارمحتشم دیوارهای محاطی حیاط است این دیوارها با سبک معروف به زین اسبی ساخته شده اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی گر زین اسب است که به صورت ریتمیک به دنبال هم تکرار شده اند. در حد فاصل این زین اسبی ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار، یکنواختی را از دیوارها گرفته و منظره آجری زیبایی را القا می کند.
به گفته ساکنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر کدام از زین اسبی ها و همچنین بالای هر یک از لغازها ستونک های آجری قرار داشته که روی آنها مجسمه های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است. به دلیل گذر زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط، تمامی این مجسمه ها امروزه از بین رفته اند و اثری از آنها بر جا نمانده است. هم چنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آینه هایی تعبیه شده بوده که در شب های مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می کرده است.
موزه مردم شناسی
این بنا در خرداد ماه سال ۱۳۸۵ توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی تجهیز و مرمت شده و به عنوان اولین موزه شهرستان خمین افتتاح گردید. در حال حاضر به عنوان موزه شهر خمین در بر گیرنده آثار فرهنگی در زمینه مردم شناسی است. لوازم و ابزار معیشتی مردم خمین عمده آثار این موزه را تشکیل می دهد. همچنین پیکره هایی که نمایانگر آیین های محلی استان مرکزی مثل شب چله، کرد علی به کو و کوسه ناقالدی در این موزه به نمایش درآمده است. در بخش دوم این موزه نیز انواع ظروف سفالی و مسی، پوشاک سنتی، نسخه های خطی، آبگینه و انواع سکه گردآوری و به نمایش گذاشته شده است.
موقعیت مکانی
این قلعه و موزه در خمین داخل بافت قدیمی شهر، بلوار منتظری شمالی، کوچه حکمت واقع شده است.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- chamedanmag.com
- mehrnews.com
- kojaro.com
- isna.ir
