تاریخچه ساخت
تاریخ شکل گیری و ساخت بازار به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد (اراک امروزی) باز میگردد و در واقع تاریخ ساخت بازار شهر با تاریخ ساخت شهر یکی است، گرچه ساخت شهر چند سالی طول کشیده ولی در متون تاریخی به زمان دقیق ساخت بازار اشارهای نشده است. چنانکه در اسناد و کتابهای تاریخی بیان شده ساخت شهر احتمالاً حدود بیست سال طول کشیده و در این میان بنای بازار و ارکان آن مانند راستهها و سراها و دالانها در خلال همین سالها ساخته شده است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسهای در بازار نیز به نام وی میباشد در اوایل قرن ۱۳ گذاشت.
یکی از دلایل ساخت بازار وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد بود. مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.
سراها و تیمچههای بازار اراک
در بازار ۵۰۰ باب مغازه وجود دارد که همه در راسته بازار فعالیت میکنند و مکانهای دیگر مانند بازارچههای اختصاصی و بار اندازها و انبارها و کارگاههای تولیدی در ۲۰ سرا و تیمچه فعالیت دارند.
در مسیرهای طولی و عرضی بازار سراها و تیمچههایی وجود دارند که ساختمان آنها معمولاً دو طبقه بوده که در پارهای از آنها تجار یا مسافرانی که از نقاط دور برای خرید به بازار میآمدند شب را در طبقه دوم سپری میکردند. سراها علاوه بر ایفای نقش تجاری، به عنوان اقامتگاه موقت نیز استفاده میشدند. بازار دارای سراهای گوناگون است. برخی از این سراها به نام بنیانگذار آن و یا نوع کالا و محصولاتی که در آنجا یافت میشود شهرت یافتهاند.
از جمله سراها و تیمچه ها میتوان به تیمچه کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب فروشان ٬نوذری، اکبری، فراهانیها و کرمانشاهی که هر یک به کالایی خاص اختصاص یافتهاند مانند پوشاک و غیره اشاره کرد.
ازجمله سراهای این بازار سرای کاشانی است که محل خرید و فروش برنج و فرش در این بازار است.
سرای کاشانی
اگر بازار تاریخی و خوش نقش اراک را انگشتری این شهر به شمار آوریم ، سرای کاشانی نگین نفیس بازار است. سرای کاشانی از شاهکارهای معماری عهد قاجار، با سقف دو پوست و رسم فنی خود که مبتنی بر عدد هفت است، اعتبار ویژه ای به معماری بازار بخشیده. هنگامی که از دروازه ی بلند سرا پا به درون می گذاریم آسمانه یا سقف آن را چون هفت گنبد متوالی پیش چشم خود گسترده می یابیم. سقفی باشکوه که هفت آسمان را در خیالمان تداعی می کند. هفت چشمه ی نور که دور تا دورش با هفت شمسه ی آجرین، رسم بندی شده و چشمه ی میانی که از دو طرف چهارمین است با سایر چشمه های سرا متفاوت است .
سرای کاشانی بازار اراک، سرایی سرایی 200 ساله است که با معماری سقف و رسمی بندی های هفت چشمه ای آخرین بازمانده معماری ایرانی اسلامی به شمار می آید.
سرای کاشانی از سراهای مهم و برجسته بازار اراک است که بعد از گذر سوم معروف به گذر ملاقاسم واقع شده است و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی روباز تشکیل شده و فضایی بالغ بر 2532 متر مربع از بازار رابه خود اختصاص داده است.
پوشش سقف سرای کاشانی از نوع طاق و چشمه با تزیینات زیبای یزدی بندی و کاربندی مزین شده است که در وسط هر طاق نورگیری دایره ای شکل که مرکز شمسه کاربندی طاق است وجود دارد و به همراه نورگیرهایی که بین دو تویزه در دو طرف واقع شده اند نور تیمچه را تامین می کنند.
پوشش رواق قوسهای آجری تیز دار است که توسط کشهای چوبی مهار شده اند. چهار پلکان در بدنه های شرقی و غربی حیاط دسترسی را به طبقه دوم را میسر می کنند. در مجموع سرای کاشانی با معماری منحصر به فرد چشم هر بیننده خسته از روزمرگی را به خود جلب می کند.
رسم بندی های هفت چشمه سقف با هیئت شمسه هندسی و دو پوش بودن هفت چشمه مذکور این بنا را در اوج هنر معماری دوره قاجار قرار داده است معماری که سبب برپا شدن موزه سلطان آباد در انتهایی ترین مکان سرا شده است.
موزه سلطان آباد
اولین موزه هنرهای ایرانی اسلامی ایران زیبنده اینچنین مکانی است که در دل سرای کاشانی واقع شده است. درانتهاي سراي كاشاني ، موزه سلطان آباد ( نخستين موزه خصوصي در اراك ) شامل مجموعه اي بسيار نفيس و زيبا از آثار هنري همچون خطوط خوشنويسان و كاتبان مشهور دوره اسلامي ، تابلوهاي نقاشي قهوه خانه اي ، آثارفلزكاري با كتيبه ها و خطوط اسلامي و ... قرار دارد كه به دست استاد محمدمهدي باباخاني ، يكي از ذخاير گرانبهاي هنر و فرهنگ اين مرز و بوم با همكاري سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري استان مركزي در سال 1385 آماده و افتتاح شد و اكنون پذيراي هنرمندان و هنردوستان است.
شایان ذکر است که سرای مهر نیز به صنایع دستی اختصاص دارد.
مجموعه تاریخی بازار اراک نمونه ارزشمندی از شهرسازی اوایل قرن ۱۳ است که بنای اولیه آن را فردی به نام سپهدار اعظم حاکم اراک گذاشته است و تکمیل آن در سال 1228 ه. ق به دست یوسف خان گرجی بنا نهاده شد.
این بنای با ارزش تاریخی که برای ساخت ان از آجر،گچ، اهک و خاک رس کمک گرفته شده است؛ تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایران را در چهار جهت و در 14 هکتار به نمایش گذاشته است.
طول بازار در جهت شمال به جنوب ۷۲۰متر و در جهت غرب به شرق حدود ۲۰۰متر است، این دو بازار در محلی که چهار سوق نامیده میشود به هم پیوند می خورند پیوندی که در حال از هم گسیختن است.
بازار اراک در ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۲۸۵ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
معماری بازار اراک
مجموعه بازار اراک بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منطم و دارای تقارن هندسی هستند. راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع میکند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود.
این بازار دارای دو محور عمود بر هم میباشد که یکی محور شمالی جنوبی به طول ۷۲۰ متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول ۲۰۰ متر و دارای ۸ گذر و ورودی شرقی غربی است. گذرهای فرعی عمود بر دو گذر اصلی ساخته شدهاند.
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علیرغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است.
محور شمالی جنوبی و محور شرقی غربی همدیگر را در محلی معروف به چهار سوق قطع میکنند که در این محل یک حوض سنگی نیز وجود دارد. مساحت کل مجموعه بازار بالغ بر ۱۴ هکتار میباشد. در قدیم در چهار طرف بازار ۴ دروازه به نامهای دروازه قبله و دروازه راهزان و دروازه شهرجردو دروازه حاج علینقی وجود داشته که در گذر زمان از بین رفتهاند.
در ساخت این مجموعه بیشتر از آجر استفاده شده و ملات گچ و آهک و خاک رس نیز مکمل بنای بازار هستند و برای استحکام بنا از تیرچه چوبی استفاده شدهاست. در پای ستونها نیز صفحات و ورقهای منجمد مسی و سربی استفاده شدهاست.
سقف بازار به صورت گنبدی میباشد و در نمای پشت بام گنبدها در دو محور شمالی جنوبی و شرقی غربی بصورت ممتد دیده میشوند که گنبد مربوط به چهار سوق یا همان محل تلاقی دو محور بزرگتر و متمایزتر از باقی گنبدها ست. در مرکز هر گنبد نور گیر چند ضلعی تعبیه شده که علاوه بر نقش نورگیری کار تهویه را نیز بر عهده دارد. به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علیرغم سر پوشیده بودن بسیار خنک میباشد.
بازار اراک آخرین بازار با معماری ایرانی اسلامی در کشور است که هر چند وقت یک بار وقوع حوادثی کوچک و بزرگ این مکان تاریخی را تهدید می کند.
ویژگیهای منحصربهفرد
بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازههای قدیم شهر متصل میشد، بنابراین ورودی شهر از چهارسو از بازار آغاز می شده است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوه در شهر استقرار یافته که به عنوان محصور اصلی کالبد شهر بر تمام شهر اشراف داشته است. راههای داخلی بازار به گونهای طراحی شدهاند که در هنگام حوادث و خصوصاً آتش سوزی دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور کلیه سراها و تیمچهها یک درب خروجی به خارج از بازار داشته و با یکدیگر در ارتباط هستند.
حمامها
بازار اراک دارای چهار حمام بوده که بنابر اقتضای زمان برخی از آنها تغییر کاربری دادند. از جمله این حمامها میتوان به حمام چهار سوق، حمام نو، حمام شیخ الاسلام و حمام فیروزه اشاره کرد.
تخریب آب انبار بازار
آب انبار دویست ساله این بازار با دستور شفاهی شهرداری اراک جهت افزایش فضای مدرسه طلاب به طور کامل تخریب شد. این بنا به علت دو سقفه بودن یکی از بناهای نادر در میان آب انبارهای موجود در کشور بود.
منابع:
fa.wikipedia.org
iribresearch.ir
mehrnews.com
vahidarchitect.blogfa.com
tishineh.com