ایران از نظر آب و هوایی در ناحیه ای خشک قرار گرفته و میزان بارندگی آن بسیار اندک است. در ضمن از نظر اقلیمی تمام نقاط کشور یکسان نیستند. به استثناء شمال و غرب کشور، قسمت وسیعی از ایران با کمبود آب مواجه است و آب به عنوان عنصری گرانقدر علاوه بر داشتن ارزش حیاتی عامل بسیار مهمی در توسعه اقتصادی به شمار می رود. بنابراین ذخیره این منبع حیاتی از گذشته تا امروز زمینه را برای مبتکران ایرانی جهت ابداع مخازنی برای جمع آوری آب با توجه به شرایط هر منطقه فراهم کرده است. این مخازن در مناطق مختلف دارای عنوان های متفاوتی هستند؛ ولی اغلب با نام آب انبار شناخته می شوند.
آب انبار حوض یا استخر سرپوشیده ای است که معمولا در زیرزمین ساخته می شود و محلی برای ذخیره آب است. آب انبارها بیشتر در مناطق کویری ساخته می شدند تا بتوان در مواقع خشکسالی و تابستان از ذخایر آّبی آنها استفاده کرد. در ایران آب انبارهای زیادی در دوران مختلف تاریخی ساخته شده است. می توان گفت ایرانیان مبدع آب انبار بوده اند و قدیمی ترین آب انبارهای ایران به قبل از میلاد برمی گردد.
ایران که کشوری خشک محسوب می شود، در گذشته نیز مشکل تامین آب در شهرهای مختلف مثل قزوین وجود داشته است. به همین دلیل آب انبارها توسط ثروتمندان و خیرین ساخته می شدند تا در زمان هایی که کمبود آب وجود دارد، از آب ذخیره شده در آنها (آب باران، رودهای فصلی و…) استفاده شود. از آب انبارهای عمومی شهر قزوین می توان به آب انبار سردار بزرگ، آب انبار حاج کاظم، آب انبار مسجد جامع (خیابان)، آب انبار ملاوردی خان، آب انبار آقا، آب انبار شیشه گر و… اشاره کرد. در میان همه این آب انبارها می توان گفت آب انبار سرداربزرگ، معروف ترین آنهاست که معماری جذابی دارد.
بانیان احداث آب انبار سردار بزرگ، دو برادر به نامهای «محمدحسن خان و محمدحسین خان»، از امرا و سرداران زمان فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه قاجار بودند که در سال ۱۱۹۱ هجری شمسی (۱۲۲۷ هجری قمری - ۱۸۱۲ میلادی) این آب انبار را درکم آب ترین نقطه شهر قزوین بنا کردند. آب انبار دیگری که ساخت آن به این دو برادر نسبت داده شده است، آب انبار سردار کوچک در خیابان تبریز شهر قزوین است. البته شاید برایتان جالب باشد که ظرفیت آبگیری آب انبار سردار بزرگ از آب انبار سردار کوچک کمتر است.
ویژگیهای معماری آب انبار سردار بزرگ
این بنا دارای گنبدی بلند و آجری است که نورگیرهایی روی بدنه آن طراحی شده است. روی این قسمت، گنبد مخروطی کوچکی از کاشی فیروزه ای بنا شده است. ارتفاع بلندترین قسمت این سازه تا کف، حدود ۲۸٫۵ متر است که هم اکنون کف آن را به اندازه ۳ متر پُر کردهاند، که ارتفاع آن به ۲۵٫۵ متر کاهش یافته است. به جز بادگیر مرکزی، چهار روزن مشبک دیگر برای تهویه در گنبد آب انبار تعبیه شده است. در دو سمت ورودی آب انبار سردار بزرگ، سکوی سنگی برای نشستن و استراحت وجو دارد. راه سنگی نیز روبرویتان خواهد بود که حدودا دارای پنجاه پله است که با طی کردن آنها به بخش های اصلی آب انبار می رسید، ارتفاع هر پله به طور متوسط ۲۵ سانتی متر است. برای دسترسی به آب باید دوازده و نیم متر پایین رفت. این راه در نهایت به کانالی مشهور به راه شیر منتهی شده که دارای سقف قوسی شکل است. ظرفيت نمادين آبگير و گنبد فيروزه اي كوچكي كه بر فراز گنبد بزرگ آجري واقع شده و گنبد مسجد سردار را به خاطر مي آورد، از ويژگي هاي ديگر اين بناست.
سردر ورودی آب انبار گنبدی شکل است و امروزه دری فلزی و سفیدرنگ با ارتفاع حدود هفده متر دارد. ورودی بنا با معماری متقارن که از ویژگی های معماری ایرانی است و طاق نماهای زیبا و کاشی کاری شده در دو طرف آن مشخص است. در ورودی این آب انبار با یک طاق نمای عریض با قوس جناقی و دو پا طاق جانبی به صورت دو طبقه که با آجرکاری و کاشیکاری در طرح های هندسی مزین شده روبرو می شوید. سقف داخلی طاق نمای میانی دارای تزیینات آجرکاری، رسم بندی و پا باریک های تزیینی است که با کاشی جلوه بیشتری یافته است. این آب انبار مخزنی مربعی شکل با اضلاع تقریبا ۱۷ متر دارد و در گذشته آب آن توسط قنات تامین می شد. مخزن آب انبار سه هزار و ششصد مترمکعب گنجایش دارد و با شفته آهک ساخته شده و با ساروج به قطر حدود ۳ متر روکش شده است. در مرکز مربع مخزن ستون بزرگی به قطر چهار متر به چشم می خورد. آب انبار با چهار گنبد خفته پوشیده شده و در مرکز هر کدام از آنها بخارکش کوچکی وجود دارد. قدمت این آب انبار به سال ۱۲۲۷ هجری قمری برمی گردد و قبل از اینکه قزوین لوله کشی شود مردم برای تامین آب آشامیدنی از آن استفاده می کردند.
اگر به دیواره های داخلی بنا دقت کنید، می بینید که کاملا صاف نیستند. این ناصافی بدلیل بی دقتی در معماری نیست بلکه این دیواره های مواج یکی از راهکارهایی بوده که در گذشته برای ایجاد حرکت در داخل آب و جلوگیری از راکد و فاسد شدن آب استفاده بکار می رفته است. روی سقف گنبدی شکل آن نیز سوراخ های کوچکی برای تهویه و جریان هوا ایجاد می شد.
هنگام عبور از از پله ها با فضای نیمه تاریک روبرو می شوید و بوی خاصی که در فضا پیچیده آدمی را به سمت گذشته و زمانی که آب انبار هنوز مورد استفاده بوده هدایت می کند. گفته می شود ساخت این آب انبار دو تا سه سال طول کشیده است و نکته جالب دیگر در مورد معماری آن این است که با وجود زلزله های مختلفی که در طی سالیان دراز در قزوین روی داده است، بنای آن به خاطر مهندسی دقیق، آسیب ندیده است.
منابع:
- شهرداری قزوین
- میراث فرهنگی استان قزوین
- kojaro.com
- fa.wikipedia.org
- eligasht.com
- nabro.ir