اين برجها در يک کيلومتري روستاي حصار ارمني ـ از توابع خرقان غربي، و در 32 کيلومتري جادة قزوين ـ همدان قرار دارند. برجهاي خرقان در محوطة وسيعي به فاصلة کمي از يکديگر قرار گرفتهاند و از بسياري جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج شرقي، قديميتر از برج غربي است.
بناي برج شرقي داراي نقشة هشت ضلعي با ستونهاي مدور در هشت گوشه است که قسمت ازارة آن در سال 1347 هـ . ش تعمير و مرمت گرديده است. تمامي بنا به ضخامت 60 سانتيمتر با آجرهاي ساده به ابعاد 5*19*19 سانتيمتر يا 5*20*20 سانتيمتر ساخته شده، سپس روي آن پوششي تزئيني با آجر به ضخامت 21 سانتيمتر اجرا شده است. قطر ستونهاي مدورِ گوشههاي بنا، به جز دو تاي آنها که راه پلة مارپيچ منتهي به بام را در برميگيرند، همگي يکسان است. براي رسيدن به راهپلهها بايد از در مستطيل شکل کوتاهي که در داخل اتاق مقبره قرار دارد، گذشت. تعداد پلههاي هر راه پله 22 عدد است.
با توجه به ويژگيهاي تاريخي بناي برج، ميتوان گفت که در ميان گنبدهاي دوپوستهاي که پوستة دوم آنها مخروطي شکل نيست، اين بنا نخستين گنبد دو پوستة قرن پنجم هجري به شمار ميرود و از اين نظر حايز اهميت است.
نماي خارجي بناي برج به تمامي از آجرهاي تزئيني است. وجود همين نماي آجري است که منظر برج را به صورت يکي از زيباترين و چشمگيرترين آثار معماري قرن پنجم ايران درآورده است. اين تزئينات، بر روي ساقة گنبد و ضلعهاي هشتگانه صورت گرفته است.
قابسازيهاي تزئيني داخل طاقنماهاي ضلعهاي هشتگانه هر يک داراي طرح و نقش خاصي هستند که هيچيک با ديگري يکسان نيست. تنها در سه ضلع بنا، طرز چيني به صورت برجستهاي انجام گرفته است. اين شيوة کار، با نقشي که براي اجرا انتخاب گرديده است نيز انطباق دارد. ضلع سردرِ ورودي برج، تزئين بيشتري در بر دارد. در اين محل، تزئينات خاصي که عبارت از کتيبهاي دو خطي است، وجود دارد. مضمون دو خط کتيبة مزبور عبارت است از: «به تاريخ سنه ستين و اربعمائه (460) عمل محمدبن مکرالزنجاني القبه».
بناي برج غربي از نظر طرح و نقشه به بناي قديميتر بسيار شباهت دارد. نقشة آن نيز هشت ضلعي است و در گوشهها، ستونهاي مدور کار گذاشته شده است. در اين اثر، ارتفاع ستونها کمي بيشتر از اثر قبلي است و تا روي ساقة گنبد ادامه يافته است و چنين مينمايد که به يک کلاهکِ گنبدي شکل ختم ميشدهاند. در اين بنا، معمار به جاي دو راهپلة مارپيچي، يک راهپله ساخته است.
در بالاي ستوني که راهپلة مارپيچي درون آن ساخته شده است، پنجرهاي مستطيل شکل با قوس جناغي در پوشش خارجي گنبد قرار دارد تا نور لازم را در مسير راهپله تأمين سازد. در اين برج، معمار ضمن رعايت ابعاد برج قبلي، حدود 55 سانتيمتر به ارتفاع آن افزوده تا حالت کشيدهتري به بنا ببخشد. گنبد خارجي آن ـ مانند بناي قبلي ـ داراي رگههاي برجستة آجري است. وضع درِ وودي برج، مؤيد اين است که در دورههاي بعد، بنا دچار دستکاري شده و تغييراتي در آن راه يافته و از تزئينات آن کاسته شده است. از نظر تزئيني، بناي مزبور در مقايسه با برج قديمي، اختلافهاي قابل ملاحظهاي را نشان ميدهد که بيشتر مربوط به نماسازي ضلعهاي و سردرِ ورودي است. در قسمت ساقة گنبد، از همان شيوة برج قديمي الهام گرفته شده است؛ چنانکه قسمت بالاي ساقه را دور تا دور هشت حاشية پهن با نقشهاي هندسي و پيچ در پيچِ بسيار زيبا فرا گرفته است و سپس در زير آن، يک حاشية باريک کتيبه قرار دارد. نماسازي تزئيني ضلعهاي هشتگانة برج به اين صورت انجام گرفته است که متصل به ستونهاي مدور از پايين تا بالا، يک حاشية کمعرض آجرچيني شده و در واقع براي هر ضلع، يک چارچوب به وجود آمده است. سپس مماس به آن، ستونچههاي تزئيني باريک آجري تا نيمة ارتفاع هر ضلع بالا رفتهاند که بر روي خود طرح قوس مانند تيزهداري را مانند برج اول حمل ميکنند.
حاشية اين قوسهاي تزئيني در همة ضلعهاي، جز دو ضلع، مانند برج اول ساده است. در ضلعهاي دوم و هشتم، اين حاشيه با آجرکاري برجستة ظريفي تزئين شده است. ضلعهاي هشتگانه در جهت طول به دو بخش و به نحو جالبي تقسيم شدهاند؛ چنانکه در وسط، يک رگة آجري برجستة سراسري به وجود آمده و در زير آن، سه طرح طاقنماي تزئينيِ شکنجيِ برجسته اجرا شده است که هر يک در داخل چارچوب مستطيل شکلي قرار گرفتهاند. در داخل اين طرحهاي سهگانه، تزئينات جالبي که با قسمت زير و بالا فرق دارند، ايجاد شده است. در بالاي اين حاشيه، قسمتي قرار دارد که بين بخش قوسي شکل طاقنما و رگة افقي آجري برجسته محصور است. اين قسمتهاي هشتگانه، هر يک با طرحهاي متنوع خود جلوة خاصي به بنا بخشيدهاند. تناسبي که بين دو بخش پايين و بالاي هر ضلع از نظر طولي در نظر گرفته شده است، حکايت از آشنايي کامل هنرمند سازنده به اصول مربوط به انتخاب ابعاد مناسب دارد.
دربارة نحوة آجرکاري بايد گفت که در اين بنا، شيوهاي تازه به کار گرفته شده است که در ساخت بناهاي ديگري چون گنبد سرخ مراغه هم به کار گرفته شده و به اوج کمال رسيده است؛ اين شيوه عبارت است از: به کار بردن تکههاي کوچک آجرهاي چهارگوش که منجر به ايجاد فضاهاي خوشنقشي در متن آجرکاريها ميشود. ضلعي که در وسط بنا قرار دارد، از نظر تزئينات با ساير ضلعها و همچنين ضلع مربوط به درِ وروديِ برج اول، اختلاف دارد. در اينجا هنرمند براي بلندتر نشان دادن قسمت سردر، از عرض چارچوب کاسته و بين ستونهاي مدور و رگة آجر برجستة چارچوب، فاصلهاي ايجاد کرده و آن را به نحو هنرمندانهاي زينت کرده است. مضمون کتيبة سردر عبارت است از: «عمل ابوالمعالي بن مکرالزنجاني به تاريخ سنه و ثمانين و اربعمائه».
در برجهاي خرقان مقبرههايي نيز وجود دارد که ضريح آنها منبتکاريهاي زيبايي را به نمايش گذاشتهاند. اين مقبرهها متعلق به دو نفر به نامهاي «ابوسعيد بيجار پسر سعد» و «ابومنصر ايلتاي تيتکين» است که در سدههاي بعدي به صورت آرامگاه درآمدهاند و مورد احترام مرم قرار گرفتهاند.
اين دو برج را ميتوان با برج شبلي دماوند و آرامگاه اميراسماعيل ساماني در بخارا مقايسه کرد و شايد بتوان هنر آجرکاري آن را الهام يافته از معماري دورة ساماني و آل بويه دانست. در طول قرنهاي چهارم و پنجم، بيشتر برجهاي شمال ايران با نقشة دايره ساخته ميشدند. انتخاب نقشة هشت ضلعي در ساخت برج در قزوين که فاصلة زيادي با سرزمينهاي شمال ايران ندارد، نشانة مهارت و ذوق سرشار هنرمندان است؛ چرا که امکان ابداع و ارائة تزئينات متنوع و بديع در برجهاي هشت ضلعي بسيار آسانتر است. در بناي مزبور، حدود سي نقش مختلف به کار برده شده است. اين امر، حکايت از وجود يک سنت کهن مربوط به طرح نگارههاي مختلف دارد که ابتدا در دورة ساساني بر روي گچ انجام ميشده و سپس در کارهاي آجري به کار رفته است. ترکيب و تنظيم طرحهاي مختلف در اين دو بنا، همانند هنري که در طرحريزي متناسب هيأت کلي بنا به کار رفته است، قابل ستايش است.
منابع
irandeserts.com
fa.wikipedia.org
tishineh.com
