نی ریز شهری باستانی در شرق استان فارس است. چند مسجد جامع دارد که دیدنشان را نباید از دست داد. معروف ترین آنها مسجد جامع کبیر است؛ از بناهای تاریخی و از قدیمی ترین مساجدی است که در سده های نخستین اسلامی بنا شده است.
قدیمی ترین قسمت آن که در بخش جنوبی به چشم می خورد ایوان اصلی مسجد است که به شیوه بناهای ایوان دار ساخته شده و بقیه بنای فعلی مسجد جامع کبیر بتدریج در قرون متمادی به آن اضافه شده است.
در ایوان اصلی بنا محرابی زیبا و هنرمندانه به سبک محراب الجایتو ساخته شده که به صورت گچبری برجسته از اشکال هندسی و گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید وهمچنین کتیبه ای از نام معصومین در اطراف محراب وجود دارد.
همانطور که اشاره شد، یکی از اصلی ترین قسمت های این مسجد تک ایوان اصلی آن است که می توان آن را اولین مسجد تک ایوانی دانست که در سبک خراسانی بنا شده است. البته این ایوان در قدیم قسمت اصلی مسجد بوده و بعدها به آن ایوان دیگری اضافه شده است. این ایوان به صورت ناودانی ممتدی است رو به قبله که انتهای جنوبی آن کاملاً بسته شده و محراب در ان جای گرفته است. ساخت ایوان مربوط به قبل از عصر سلجوقیان است و بنا به نظر برخی کارشناسان، طبق معماری ساسانی ساخته شده است. اندره گدار در کتاب آثار ایران تاریخ ساخت این ایوان را متعلق به اواسط قرن چهارم هجری می داند. در گذشته بر هر یک از اضلاع جانبی این ایوان پنج طاق نمای گود وجود داشته است که امروزه این شکل را از دست داده و پشت تکیه گاه های ایوان بخش هایی به رنگ سیاه (یعنی قدیمی) دیده میشود که پایه های پشتیبان این بنا می باشد.
ضلع شمالی ایوان کاملاً باز است و روبروی آن حیاط مسجد است. ضلع های شرقی و همین طور غربی این ایوان از هر طرف به واسطه پنج طاق محرابی شکل که عمیق هستند به شبستان های مسجد متصل هستند.
در کتاب «معماری مساجد ایران در سده های نخستین اسلامی» اثر «مریم محمدی» در مورد این مسجد چنین آمده است:
«مسجد جامع نی ریز قدیمی ترین مسجد یک ایوانهٔ ایران است که به تأثیر مستقیم بناهای ساسانی ساخته شده است. عنصر اصلی پلان این مسجد را یک ایوان عمیق (به عمق ۱۸ و عرض ۷/۵ متر) تشکیل می دهد که تا دیوار پشتی که محراب در آن قرارگرفته، ادامه می یابد. در برابر این ایوان، صحن مستطیل شکلی وجود دارد که رواق ها و ایوان شمالی آن در دوره های بعد بدان الحاق شده اند. همچنین در گوشهٔ شمالی این بنا مناره ای که احتمالاً به همان ساخت اولیه مربوط است، قرار دارد که سادگی و استحکام خاصی دارد ...»
تاریخ تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمی ترین تاریخ ها در محراب ایوان به چشم می خورد که قدیمی ترین تاریخ آن مربوط به سال ۳۶۳، سال بنای محراب ایوان جنوبی است ولی امکان دارد تاریخ قدیمی تری نیز در مسجد وجود داشته که از میان رفته است. در بازسازی هایی که در سال های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری انجام گرفته، ساختمان و محوطهٔ مسجد گسترش یافته و ایوان کوچک تری روبروی ایوان اصلی بنا گردیده است.
منابع:
fa.wikipedia.org
jamejamonline.ir
neyrizema.ir
hamgardi.com
akairan.com
