چشمه گمبان که در ۱۴۵ کیلومتری شمال شرقی شیراز واقع شده است، یکی از مناطق توریستی شهرستان ارسنجان محسوب می شود. چشمه گمبان به همراه چند گمب در کنار آن و بیشه زارهای نی و درختان گز، زیبایی خاصی به این جاذبه توریستی بخشیده است. گمبان از چند فضای استخر مانند به نامهای گمب سنگی، گمب سیاه، گمب کافر، گمب شیرین، گمب شور و گمب علفی تشکیل شده که به مجموع این گمب ها، گمبان می گویند. چشمه گمبان که در شمال غربی پارک ملی و پناهگاه حیات وحش بختگان واقع شده، دریاچه یا تالاب طشک را تغذیه می کند. تالاب های طشک و بختگان قبلاً از بزرگ ترین و پرآب ترین دریاچه های کشور محسوب می شدند. این دو دریاچه در سال های پرباران گسترش یافته و به هم می پیوندند. چشمه گمبان، تالاب گمبان، سد یا بند گمبان و جزیره گنبان از نقاط دیدنی و زیبای دریاچه طشک می باشد. بنا به روایتی قدمت بند گمبان به دوره ساسانی برمی گردد و به درخواست دختر شاه ساسانی در آن زمان بر روی این چشمه احداث کرده بودند که به آن سد دختر می گفتند و هنوز بقایایی از آن موجود است.
گمبان شامل یک چشمه اصلی است که آب آن پس از تجمع در چند گمب و طی مسافت ۵ کیلو متر وارد دریاچه طشک میشود و البته چند گمب آب دیگر نیز دارد که آب آنها تقریبا راکد بوده و هر کدام اسم منحصر به فرد خود را دارند. نیزار ها و درختان گز اطراف این منطقه به این مجموعه زیبایی خاصی بخشیده اند. درجه حرارت آب چشمه از حداقل 19 تا حداکثر23 درجه سانتیگراد در ماههای مختلف سال متغیر است.
این منطقه تاریخ پرفراز و نشیبی گذرانده است. در دوره ای از تاریخ روستاهای اطراف گمبان توسط نیروهای نظامی انگلیس تخریب و عده زیادی کشته شدند.
ویژگیهای منطقه
طشک و بختگان و مناطق کوهستانی بین آنها و جزایر متعددی که در این دو تالاب وجود دارند مجموعه طبیعی بسیار باارزشی را به وجود آورده اند. این تالاب ها در ذخیره سازی آب برای اراضی کشاورزی حاشیه تالاب بسیار مهم هستند همچنین از مناظر و چشم اندازهای بدیع و بی نظیری به منظور جذب گردشگران داخلی و خارجی برخوردار می باشند. تالاب بختگان از معدود تالاب های جهان است که در زمستان آب شیرین در سمت شرق آن و در تابستان آب شور در سمت غرب آن در جریان است. ویژگی بی همتایی که در هیچ کجای دنیا یافت نمی شود. منطقه بختگان و طشک نخستین بار طبق مصوبه شماره ۷ مورخ 9/12/1347 شورای عالی نظارت بر صید به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام گردید و سپس در سال ۱۳۵۴ به عنوان پناهگاه حیات وحش مصوب شد و در سال ۱۳۷۴ قسمتی از پناهگاه به عنوان پارک ملی بختگان اعلام گردید. این تالاب به دلیل ارزش های بالایی که دارد توسط سازمان بین المللی حیات پرندگان به عنوان زیستگاه مهم برای پرندگان تشخیص داده شده و همچنین در سال ۱۳۵۴ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است. دریاچه طشک که در شمال دریاچه بختگان قرار گرفته وسعت کمتری دارد اما از نظر شرایط طبیعی با دریاچه بختگان تفاوتی ندارد. ده جزیره بزرگ و کوچک در این دریاچه دیده می شود که از نظر تخم گذاری پرندگان به ویژه پلیکان ها حائز اهمیت است. پرتگاه ها، صخره ها و دره های عمیق و مناظر کوهستان از جاذبه های اکوتوریستی منطقه است. «به طور تقریبی ۱۳۰هزار هکتار کوه، دشت و دامنه بین دو دریاچه واقع گردیده که به اضافه کوه های خانه کت در جنوب دریاچه، بخش کوهستانی پناهگاه را تشکیل می دهند.
تاکنون دریاچه طَشک با وسعت تقریبی ۸۰۰ کیلومتر مربع ژرفایی کمتر از بختگان دارد و در فصول خشک، ارتباط آن با بختگان قطع می شود. تعدادی جزیره و شبه جزیره کوچک و بزرگ از جنس رادیولاریت، سنگ های پلاژیک و آهک های سروک در این دو دریاچه وجود دارند که مهم ترین آنها جزایر نرگس و گنبان (در دریاچه طشک) و جزیره مناک در دریاچه بختگان است که مساحت آنها تابع شرایط بارندگی سالانه است. بلندترین نقطه جزیره گنبان ۱۷۳۴متر از سطح دریاست که از سطح دریاچه حدود ۱۸۵متر بلندتر است. بنا به اظهارنظر کارشناسان شیلات کشور چشمه «گمبان» شهرستان ارسنجان بهترین محیط پرورشی ماهی خاویار در کشور است و بهترین خاویار دنیا را می توان در این چشمه تولید کرد. چشمه گمبان به سبب پایین بودن میزان شوری آب و ثابت بودن دمای آن در مقایسه با دریای خزر، بهترین محیط پرورش ماهی خاویار در سطح کشور محسوب می شود. اما هم اکنون از آب آن برای کشت غلات و صیفی استفاده می شود.
ویژگی اقلیمی
گرم ترین ماه سال تیر با ۲۹درجه سانتیگراد و سردترین ماه سال دی با ۵/۴درجه می باشد. میانگین سالانه دما ۱۶/۹درجه سانتیگراد است. حداکثر مطلق درجه حرارت ماهیانه ۳۷/۶درجه سانتیگراد مربوط به تیر و حداقل مطلق آن مربوط به دی با ۱- درجه سانتیگراد است.
پوشش گیاهی
در این مناطق درختان و درختچه های بنه، بادام کوهی، تنگرس، کیکم و قیچ دیده می شود. در منطقه باغو در دشت ساحلی درختچه های قیچ به صورت یک نوار پهن تا ادامه کوه روییده است. زمین های ورودی رود کر و گمبان به دلیل داشتن آب شیرین، پوشیده از نیزار و درخت گز است. بالاتر از این نوار پوشش متراکمی از درمنه به چشم می خورد. جنگل های بلوط زاگرس در این منطقه به علت کاهش ارتفاع و افزایش درجه حرارت به جنگل های بنه و بادام کوهی تبدیل می شوند. از شمال دریاچه طشک تا حوالی ارسنجان بخشی از انبوه ترین جنگل های بنه استان دیده می شود که این پوشش تنها در مناطق کوهستانی دور از شهر و دسترس پابرجاست و دشت ها همه به زیر کشت هستند.
زیست جانوری
از میان حیات وحش مهره دار تعداد ۴۶ گونه از رده پستانداران، ۲۱۸ گونه از رده پرندگان، ۳۶ گونه از رده خزندگان، ۳ گونه از رده دوزیستان و تعداد ۲۳ گونه ماهی در پارک ملی و پناهگاه حیات وحش بختگان زندگی می کنند. کل و بز، قوچ و میش، گربه وحشی، گرگ، پلنگ ایرانی، خارپشت خرگوش، کفتار، شغال، روباه، لاک پشت، مار گوخری و در دشت ها آهو در حال زیست هستند. آبزیان این دریاچه ها ماهی کپور، میگوی آرتیما، سیاه ماهی می باشد.
تالاب بختگان و طشک به دلیل موقعیت جغرافیایی علاوه بر داشتن پرندگان بومی، پذیرای انواع پرندگان مهاجر است. آبچلیک پا سرخ، آنقوت، آگرت، اردک، انواع غازها، گنجشک سانان، بالابان، بلدرچین، بحری، پرستوی دریایی، پلیکان، تنجه، تیهو، دارکوب پری شاهرخ، دال، درنا، دلیچه، دم سرخ، جغد کوچک، چنگر، چلچله، چوب پا، حواصیل خاکستری، خروس کولی دم سفید، خوتکا، سارگپه پا بلند، سار، سنقر گندم، شاهین، انواع عقاب ها، قمری، کبک، کوکو، کبوتر، کلاغ کوهی نوک سرخ، لک لک و هوبره از جمله پرندگان موجود در این دریاچه هستند. در این تالاب ها ۹۵ گونه پرنده که اغلب مهاجر زمستان گذران هستند، شناسایی شده است.
بند گمبان
«بند گمبان یا بند دختر از جمله بندهای نسبتاً سالم استان فارس محسوب می شود که ساخت آن به دوره آل بویه و به روایتی دوره ساسانی باز می گردد. در نخستین سال های سده پنجم هجری دیدگاهی پدید آمد که اگر بندی دور چشمه آبی بکشند، آب بالا می آید و بر زمین سوار می شود. در نیمه سده نهم هجری، این بند دیگر کارایی نداشت و دیرگاهی از تخریب قسمت هایی از دیواره آن می گذشت. پیش از قرون نهم، مردم روی بند را گورستان کرده بودند تا هم مرده هایشان از نم زمین به دور باشند و هم دسترسی به چشمه برای غسل مرده ها آنان را به راه دور نکشاند. بی تردید در زمان استفاده بند برای گورستان، این بند به طور کامل از کار افتاده و قرن ها از ویرانی آن گذشته بود. درون این سد سه چشمه آب وجود دارد. از سه چشمه، چشمه شرقی شیرین تر است و کم و بیش می توان از آن برای آبیاری برخی گیاهان استفاده کرد. آب دو چشمه دیگر نمک بیشتری دارد و زمین را زودتر شور می کند. آب شیرینی که از زیر کوهستان های شمال می آید، هنگام بالا آمدن از چشمه ها به آب شور دریاچه که در زمین تا زیر چشمه پیش رفته است برخورده و شور می شود. در چشمه شیرین، آب از یک غار زیرزمینی بالا می آید و مجال برخورد کمتری با آب زیرزمینی شور دریاچه را پیدا می کند. آب همین چشمه است که به دورش بند دختر را کشیده اند. ژرفای چشمه را کسی نمی داند. بارها برای شناخت آن تلاش شده ولی هیچ شناگر ساده ای نتوانسته است کف آن را پیدا کند. گویا در سال ۱۳۷۲ نزدیک به ۲۰ کامیون خاک در دهانه چشمه ریخته شده که همه فرو رفته است. چشمه ای که بند گمبان در کنارش کشیده شده یکی از سه چشمه ای است که در کنار هم در شمال دریاچه طشک و بر سر راه ارسنجان به آباده تشک قرار گرفته اند.
گمپ در سرزمین پارس چشمه ای است ژرف که از کف زمین می جوشد و مانند آن، یکی گمپ آتشکده در فیروزآباد است و دیگری با همین نام در پای خرمن کوه فسا قرار دارد. در کنار این دو گمپ، آتشکده وجود داشته است ولی نشانی از چنین بنایی در گمبان نیست. همانطور که ذکر شد بند گمبان بر روی دیواره خود دو گورستان را جا داده است. گورستان قدیمی تر در شرق بند است و دیگری که جدید‌تر است در دامنه غربی جا دارد. تمام گورهای قبرستان قدیمی تر، جز یکی دو تا بدون سنگ مزار است. روی یکی از سنگ مزارهای به دست آمده بدن یک پازن کشیده شده که نشان دهنده شکارچی بودن مرده است. آن شکارچی احتمالا در جوانی مرده است. واژه جوان را می توان از لابه لای واژه های ناخوانای سنگ به سادگی خواند. این سنگ در زیر سنه ۵۸۱ تراشیده شده و نقطه نون سنه، درست زیر عدد ۵ افتاده و این عدد را برای کسی که تند بخواند به گونه ۹ درآورده است. افسوس که این سنگ هم رو به نابودی است. این بند از معدود بندهای استان فارس است که در مسیر آب رودخانه ساخته نشده و برای انباشت آب سه چشمه هم جوار ایجاد شده است. وسعت و سالم بودن گمبان از دیگر ویژگی های آن محسوب می شود. در بعضی اسناد از واژه گمپان (گمپ) هم استفاده شده است. بند گمبان به ثبت ملی رسیده است.
روستای گمبان
نام دیگرروستای گمبان روستای شرق آباد است. شرق آباد ارسنجان در «بخش مرکزی» و در دهستان علی آباد ملک قرار دارد. فاصله روستا تا مرکز شهرستان ۱۸ کیلومتر و تا مرکز دهستان ۲۳ کیلومتر می باشد. این روستا در کنار جاده آسفالت بین شهری ارسنجان آباده طشک قرار دارد. فاصله شرق آباد تا جاده اصلی شیراز-اصفهان ۴۲کیلومتر است. مهمترین راه ارتباطی روستا جاده ای است که از داخل آن عبور می کند و شهرهای ارسنجان و آباده طشک را به هم وصل می کند. سایر راه های اطراف روستا شامل راه های خاکی است که به اراضی کشاورزی ختم می شود.
موقعیت مکانی:
چشمه گمبان، در هجده کیلومتری شرق شهر ارسنجان مرکز این شهرستان و در کنار دریاچه طشک، واقع شده و ۱ کیلومتر بعد از روستای شرق آباد قرار دارد. (در بزرگراه اصفهان- شیراز پس از عبور از کنار آثار باستانی پاسارگاد با گذر از تونل تنگ سعادت شهر بعداز پلیس راه وارد شهر سعادت شهر یا پاسارگاد می شوید و طی مسافت پنج کیلومتر به سمت ارسنجان به جنگل بناب ارسنجان می رسید و ادامه مسافت پانزده کیلومتر وارد شهر ارسنجان خواهید شد.)
منابع:
- shiraznovinnews.ir
- gomban.blogfa.com
- jeshninews.mihanblog.com
- cmebrahimi81.niloblog.com
- wispymag.ir
