استان سیستان و بلوچستان یکی از بکرترین مناطق کشور است که طبیعت حیرت انگیزش زبانزد خاص و عام است. علاوه بر طبیعت زیبا، آثار تاریخی این منطقه نیز شهرت جهانی دارند. از شهر سوخته و تپه های باستانی مربوط به دوران پیش از اسلام گرفته تا آثار دوره اسلامی در نقاط مختلف استان پراکنده است. یکی از این آثار، قلعه رستم سیستان است. بنای تاریخی قلعه رستم در منطقه حوضدار و کندرک بنا شده و به دوران سلجوقیان تا صفویان نسبت داده می شود. این قلعه بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی در زمان صفویان بوده است که با عناوین رئیس رستم (شاه رستم رئیسی) و رئیس بهمن و... در منطقه حوضدار حکومت میکردند. این منطقه و عظمت آن جنبه افسانه ای داشته و انتساب آن به نام آورترین شخصیت سیستان یعنی رستم در شاهنامه است.
ویژگیهای معماری
در محوطه حوضدار بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری و ساختمان های متعدد و سردر ورودی، برج نگهبانی و ۱۵برج دفاعی دیده می شود. موقعیت استراتژیک منطقه حوضدار سیستان، همچنین آب و هوا و اقلیم این منطقه باعث ساخت این قلعه مستحکم شده است. کاربری نظامی و مسکونی قلعه مشخص شده و بیشترین مصالحی که که در ساخت قلعه رستم به کار برده اند، خشت خام است. بنابراین، می توان آن را در زمره قلعه های خشتی کشور به شمار آورد. در گوشه و کنار این بنا، آثاری از کاربرد گچ نیز وجود دارد. سر در ورودی قلعه رستم سیستان در جبهه شرقی آن قرار گرفته است. برج های نگهبانی معروف این قلعه که دور تا دور آن را فرا گرفته اند، خندق عمیقی که زمانی دور آن کنده بودند، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از دیگر عناصر معماری به کار رفته در این بنای تاریخی هستند. عناصری که از برخی از آنها ویرانه هایی باقی مانده و برخی نیز هنوز پا بر جا هستند.
قسمت شاه نشین قلعه رستم سیستان برجسته ترین بخش آن است. این محوطه از یک حیاط نسبتا بزرگ مرکزی، ایوان های شمالی و جنوبی آن، اتاق های نشیمن اطراف حیاط، ساختمان شاه نشین و بخش امنیتی تشکیل شده که در سه طبقه احداث گشته اند. از ویژگی های برجسته شاه نشین قلعه، پنجره های مشبک کاری شده خشتی آن هستند. حدود ۱۴ برج نگهبانی را بر روی حصار چند ضلعی این قلعه تعبیه کرده بودند که از آنها تعدادی سالم باقی مانده است. طبق گفته کارشناسان، حصار شمالی قلعه، نقش یک بادشکن را در مقابل بادهای ۱۲۰ روزه سیستان ایفا می کرده است.
یخدان، عنصر دیگری از معماری این بناست که درست رو بروی بخش شاه نشین قرار دارد. این بنای مدور حدود ۵۴ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. اصطبل چهار پایان را در پشت شاه نشین ساخته اند تا کثیفی های آن به شاه نشین سرایت نکند. در اصطبل قلعه، آخورهایی ردیف شده پشت هم مشاهده می شوند. در حال حاضر، در اثر گذر زمان بیشتر فضای خندق دور قلعه با خاک پر شده است. این خندق ۷.۵ متر عرض دارد ولی عمق آنرا به دلیل انباشت خاک، تا به حال تخمین نزده اند.
معضلات
گذر زمان، عوامل طبیعی و غیر طبیعی باعث ویران شدن اکثر بناهای قلعه شده است. دروازه ورودی و برج های نگهبانی اطراف، سالم ترین بخش های قلعه رستم هستند که آنها نیز در معرض خطر قرار دارند. علاوه بر دلایل ذکر شده، برخی کارشناسان تغییر مسیر رودخانه هیرمند را نیز از دلایل نابودی این قلعه می دانند. این تغییر مسیر متاسفانه تاثیرات منفی و مخرب زیست محیطی زیادی در کل استان سیستان و بلوچستان از جمله خشک شدن چند تالاب مهم استان داشته است. این قلعه به علت نبود اعتبارات مالی و منابع انسانی، سیر فرسایشی را طی می نماید و حفاری های غیرمجاز در این قلعه باعث سرعت بخشیدن به تخریب این بنای عظیم تاریخی شده است.
جاذبه های گردشگری منطقه
در مجموع حدود ۱۵ تپه مربوط به دوران پیش از تاریخ نیز در این نواحی وجود دارد. باستان شناسان تعدادی سکه نقره مربوط به پوراندخت ملکه ساسانی در این منطقه کشف کرده‌اند. در نزدیکی این قلعه تاریخی، چندین محوطه تاریخی مربوط به دوره های پیش از اسلام نیز کشف شده اند. این آثار به علت پرت بودن از جاده اصلی مورد توجه قرار نگرفته لذا به علت عدم آگاهی مسافران مورد توجه تعداد اندکی از گردشگران واقع شده است.
موقعیت مکانی
این قلعه با شکوه در حدود ۷۰ کیلومتری جاده اصلی زابل به زاهدان (۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل) و ۵۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان هامون، بعد از شهر سوخته خارج از جاده اصلی قرار دارد.
منابع:
- فرمانداری هامون
- fa.wikipedia.org
- eligasht.com
