خرس سیاه آسیایی

خرس سیاه بلوچی

چکیده: خرس سیاه آسیایی

حیوانات و حیات وحش هر نقطه از کره زمین نشان دهنده حیات و زیبایی های آن منطقه هستند. هم اکنون در دنیا حدود ۸ گونه خرس شناسایی شده که از میان آنها دو گونه خرس قهوه ای و خرس سیاه آسیایی در ایران نیز زندگی می کنند. خرس سیاه آسیایی یکی از شاخص ترین گونه های خرس در آسیا و جنوب ایران است. این نوع خرس بنامهای دیگری مثل خرس ماه، تبتی و خرس سیاه هیمالیایی نیز شناخته میشود. تاکنون هفت زیر گونه برای خرس سیاه آسیایی تعیین شده است که زیر گونه «بلوچی» آن در ایران و پاکستان پراکندگی دارد. پراکنش این زیر گونه در بلوچستان جنوبی است. بطور کل پراکندگی این جانور علاوه بر بلوچستان پاکستان، بلوچستان ایران و حتی کوه‌ های استان کرمان و هرمزگان را در برمی ‌گیرد.

خرس سیاه آسیایی که در بلوچستان بنامهای «مم» و «حرس» شناخته شده، طرح هلالی شکل زیبایی روی سینه خود دارد که در بدن تیره آنها به چشم می خورد. پوزه و اطراف بینی آنها نیز رنگ روشنی دارد. این حیوان یکی از آرام ‌ترین گونه ‌های حیات وحش است. مم بلوچی بسیار منزوی است و به هر طریقی که شده، از انسان دوری می ‌کند. این ویژگی خرس سیاه آسیایی درحالی است که بدلیل از دست دادن زیستگاه مناسب، از نظر تغذیه بشدت به انسان وابسته است. مهم‌ ترین منبع غذایی این‌ گونه خرماست که ۸۵ درصد رژیم غذایی آن را در برمی ‌گیرد. کرمان، سیستان ‌و بلوچستان و هرمزگان تنها زیستگاه‌ های باقیمانده خرس سیاه آسیایی در ایران هستند.

گونه های حیوانی بسیاری به خاطر ناآگاهی و اهمال کاری ما انسان ها در سال های گذشته از بین رفته است. خرس سیاه آسیایی نیز یکی از گونه های در معرض خطر در دنیا از جمله ایران است. مهمترین عامل از بین رفتن گونه‌ های حیوانی در معرض انقراض تخریب زیستگاه‌ های آنهاست که مستقیم و غیرمستقیم بر بقا یا نابودی این حیوانات تأثیر می‌ گذارد و باعث کوچ آنها از یک نقطه به نقطه دیگر می ‌شود. افزایش سلاح‌ های شکاری در دست مردم تهدیدی دیگر برای خرس سیاه آسیایی است.

متن کامل: خرس سیاه آسیایی

در کوهستان‌ های صخره ای و دورافتاده جنوب شرق ایران جانوری تندخو و کمیاب زندگی می کند که با وجود جثه ای تنومند، بسیار به ندرت دیده می‌ شود. خرس سیاه آسیایی یکی از ۸ گونه خرس دنیا است که فقط در قاره آسیا (از ژاپن تا ایران) پراکندگی دارد. ایران و استان هرمزگان غربی ‌ترین حد پراکندگی جهانی این خرس است.

این خرس را در ایران برای اولین بار جانورشناس روسی، به نام زارودنی، اوایل قرن بیستم در بلوچستان دید. پس از آن تا مدت ‌ها دیگر خبری از آن نبود تا جایی كه محققان فكر كردند نسل این گونه‌ زیبا در ایران منقرض شده، تا اینکه در ۱۳۵۲ دوباره در مناطق جنگلی جنوب كرمان خودی نشان داد و خط بطلان بر فرضیه‌ انقراض خود كشید. اما غیبت این خرس به همین جا ختم نمی ‌شود و بار دیگر نیز از دیده ‌ها ناپدید شده است.

غذای مورد علاقه‌ این خرس عسل، خرما و درختچه‌ای به نام «داز» است كه از خانواده‌ خرما و شبیه نخل زینتی است.  خرس سیاه آسیایی، در مناطق گرمسیری، خواب زمستانی ندارد ولی در مناطق سردسیر در فصل زمستان به غارها و سوراخ درختان پناه می‌ برد و به خواب زمستانی می ‌رود.

لازم به ذکر است که تندیس «مم بلوچی» یا خرس سیاه آسیایی در روستای داروکان از توابع شهرستان نیکشهر که زیستگاه اصلی این گونه کمیاب و نادر جانوری در کشور است، ساخته و نصب می‌ شود.

 

خرس سیاه آسیایی با گوشهای میکی ماوسی

 

ویژگیهای خرس سیاه آسیایی
همان طور که از اسم خرس سیاه آسیایی مشخص است، رنگ این خرس سیاه بوده و گوش های کاملا گردی دارد. این نوع خرس با خرس سیاه آمریکایی تفاوت هایی دارد. بر روی سینه خرس سیاه آسیایی علامتی سفید رنگ به شکل هفت یا V دیده می شود همچنین پوزه این حیوان نیز روشن تر از سایر قسمتهای بدنش است. این نوع خرس از جمله حیوانات منزوی و شبگرد است و به همین خاطر می توان علت رنگ سیاه این نوع خرس را فهمید. برخی دانشمندان، خرس سیاه آسیایی را نیای گونه های مختلف خرس های امروزی می داند.

بدن قوی و نیرومند، چشمان گرد و سر متوسط ظاهری معمولی به آنها میدهد. این حیوانات آرام، گوشهای گرد به سبک میکی ماوس دارند که برای جذب صداهای ضعیف خوب عمل میکنند. خرس سیاه موقع ایستادن روی پاها، گوشهایشان را سیخ میکنند و برای حفظ تعادلشان بازوهای خود را تاب میدهند. آنها در انواع جنگلهای انبوه، رشته کوهها، بوته زار های هموار و مراتع زندگی میکنند.

این نوع خرس گیاه خوار است اما از حیوانات و حشرات، مهره داران کوچک، نوزاد پستانداران و گاهی اوقات دام اهلی تغذیه می کند. خرس بلوچی عاشق خرما و کندوهای عسل و در کل میوه های شیرین بوده و در نتیجه شب هنگام به مزارع محلی رفته و آسیب می رساند. خرما ۸۵ درصد رژیم غذایی این حیوان را تشکیل می دهد و پس از آن درختان میوه در درجه دوم قرار دارد.

با آنکه خرس سیاه آسیایی از آرام ترین گونه های خرس در میان پستانداران است اما این گونه در مقابل انسان بسیار پرخاشگر است؛ در نتیجه بهتر است که هیچ گاه نزدیک این حیوان نشوید. برخلاف تصور عمومی که فکر می کنند همه خرس ها، خواب زمستانی دارند، این نوع خرس در زمستان نمی خوابد. ۲۵ سال عمر می کند. خرس سیاه آسیایی در بدو تولد بسیار اجتماعی بوده و در بازیها بسیار فعال است. با وجود این زمانیکه به بزرگسالی میرسد به زندگی انفرادی سوق پیدا میکنند. آنها یک دوره کوتاه مدت جفت یابی قبل از جفت گیری سپری میکنند. فصل جفتگیری او در اواخر تابستان است و پس از حدود هفت ماه در زمستان خرس مادر به کمینگاه خود رفته توله هایش را به دنیا می آورد. در هر زایمان یک الی سه توله خرس متولد میشود. این نوع خرس تنها پس از به دنیا آمدن توله هایش قابل رویت است. توله ها حدود دو سال همراه با مادر بوده و ماده ها در سن سه سالگی قادر به مادر شدن هستند.

 

توله خرس سیاه بالای نخل. عکس از طاهر قدیریان-بلوچستان

 

قد این حیوان ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی متر و وزن آن بین ۵۰ تا ۱۷۰ کیلوگرم است. وزن خرسهای ماده کمی کمتر از خرسهای نر است. اندازه آنها به عوامل خاص زیستگاه آنها از جمله تامین مواد غذایی، فصل و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. خرس سیاه آسیایی از خرس قهوه‌ ای کوچک ‌تر است. ناخن‌ های بلند و تیز خرس سیاه برای بالا رفتن از درخت بسیار مناسب اند. خرس سیاه برای زندگی روی درخت سازگار شده و چنگال‌ های تیز دست و پا طوری قرار گرفته ‌اند که به بالارفتن او از درخت کمک می‌ کنند. روی درخت، شاخه ها را زیر خود قرار می دهند و از این رو، این نمایه های شبه "آشیانه" یکی از نشانه های مهم حضور آنها در هر منطقه است.

خرس سیاه آسیایی زندگی انفرادی دارد و از غارها، حفره‌ های به وجود آمده در اثر ریزش صخره‌ ها و شکاف زیر سنگ‌ ها به عنوان لانه استفاده می ‌کند. خرس سیاه آسیایی بسیار ماهرانه از درخت بالا می ‌رود. خرس سیاه همه چیز خوار است اما عمدتاً از مواد گیاهی تغذیه می ‌کند. اغلب از میوه‌ های درختان وحشی (پسته، زیتون، داز و کنار) و باغی (خرما) و سایر قسمت ‌های گیاهان مانند علف ‌ها و جوانه ‌ها تغذیه می ‌کند. همچنین از حشرات به خصوص زنبور‌ها، پستانداران کوچک و لاشه نیز تغذیه می ‌کند. نسبت به خرس قهوه ای تندخو تر و منزوی تر است و  هنگام احساس خطر با وجود جثه کوچکترش نسبت به خرس قهوه ای، ترجیح می ‌دهد به جای فرار از خود دفاع و حتی حمله کند.

کشورمان ایران را می توان غربی ترین نقطه پراکندگی خرس سیاه آسیایی دانست. زیرگونه بلوچی خرس سیاه در معرض انقراض قرار دارد و تنها در بخشی از نواحی پاکستان و ایران دیده شده است. بخش هایی که یا توسط مردمان ملی گزارش شده یا اینکه توسط محیط بانان کشورمان دیده شده اند. خرس سیاه بلوچی در استان های کرمان، سیستان بلوچستان و هرمزگان دیده شده اما هنوز وضعیت و مکان مشخص شده ای برای زیستگاه کلی این جانور تعریف نشده است. در حقیقت اطلاعات ما درباره عادات و رفتار زیست شناسی این حیوان و زیستگاه ها به همراه پراکندگی آن بسیار اندک است.


سایر خصلتهای خرس سیاه آسیایی
خرس سیاه آسیایی که در بلوچستان مم بلوچی گفته می شود دارای شخصیت عجیبی است که تا امروز باعث نجات خرس سیاه از تیررس  شکارچیان شده است. خرس سیاه آسیایی منزوی، گوشه ‌گیر ولی قلمروطلب است و آنرا علامت ‌گذاری می ‌کند. خصلت فعالیت شبانه و مردم‌ گریزی این نوع خرس، شانس زندگی او در دنیای امروز را افزایش داده است، حتی محلی‌ ها و بومیان منطقه نیز به ندرت این خرس را می بینند. آخرین اطلاعات درباره‌ زندگی خرس سیاه آسیایی گویای آن است که شب‌ هنگام از پناهگاه خود برای شكار بیرون می‌ آید و تا نزدیك صبح به شكار و خوردن غذا می ‌پردازد و صبح تا شب برای استراحت راهی پناهگاهش می ‌شود.

 

خرس سیاه آسیایی در حال انقراض

 

یكی از عادات عجیب و فوق‌العاده‌ خرس آسیایی این است که زمانی كه در گوشه و لبه‌ پرتگاهی غافلگیر ‌شود، خود را لوله می ‌کند و صدها متر روی زمین می ‌غلتد و از منطقه دور می ‌شود. خرس سیاه مثل همه‌ خرس‌ ها می‌تواند از درخت بالا برود، اما هنگام پایین آمدن کار جالبی انجام می ‌دهد که تنها مختص خودش است. او می ‌تواند وارونه و رو به پایین (با سر) از درخت پایین بیاید.

این خرس که بشدت از انسان گریزان است در عین حال برای تنازع بقا نیز به انسان وابسته است. مهم ‌ترین منبع غذایی این‌ گونه خرماست، میوه‌ های باغی هم در درجه دوم قرار دارند. آنها خرما را در کرمان و بلوچستان و میوه را در باغ‌ های هرمزگان که میان این دو منطقه قرار گرفته و هم میوه و هم خرما دارد، بدست می آورند. با اینحال آنها بیشتر به امنیت اهمیت می‌ دهند تا غذا، برای همین دنبال نخلستان ‌ها و باغ‌ های دنج و خلوت می‌ گردند که فاصله زیادی از هم دارند. تخریب زیستگاههای طبیعی می تواند موجب تعارض این موجود به مزارع و باغ ها شود و جان خود را برای تهیه غذا از دست بدهد.


ارزش ‌ها و نقش‌ بوم شناختی
خرس‌ ها با از بین بردن جوندگان و حشرات نقش موثری در کنترل آفات به عهده دارند. همچنین با خوردن میوه‌ های درختان وحشی و دفع و پخش کردن هسته‌ آنها، که در اثر اسید موجود در دستگاه گوارش پوسته آنها نازک شده است، به تجدید حیات این درختان کمک می ‌کنند. خرس سیاه در راس زنجیره غذایی زیستگاه خود قرار دارد و یک گونه چتر یا پرچم است که حفاظت از آن منجر به حفاظت از اکوسیستم منطقه می‌ شود (گونه چتر، گونه‌ ای است که دارای گستره خانگی وسیع و نیازهای زیستگاهی گسترده هستند که هر دو با سایر گونه همپوشانی دارد و حفاظت آن برای حفاظت سایر گونه سودمند است).

 

خرس سیاه آسیایی زیبا و کمیاب


زیستگاه
زیستگاه خرس سیاه آسیایی در ایران مناطق کوهستانی و خشک است که عمدتاً با جنگل‌ ها و درخت ‌زارهای پراکنده پسته، بادام و زیتون وحشی، کنار و درختچه داز پوشیده شده است. خرس سیاه آسیایی در مجموع در کشورهای آسیایی ژاپن، چین، روسیه، تایوان، هند، نپال، ویتنام، افغانستان، پاکستان و ایران پراکنده است. در ایران گرچه تا چند سال پیش هیچگونه اطلاع دقیقی از تعداد خرسهای سیاه آسیایی و زیستگاه اصلی آنها وجود نداشت، اما حالا می ‌دانیم که این خرس، بجز سیستان و بلوچستان، در استانهای هرمزگان و کرمان نیز دیده شده است؛ مناطقی همچون قلوان، جاهودق زاغ، گوردی در بشاگرد، رودان، ارتفاعات سردشت و جكدان جاسك، ارتفاعات زاغ پیر زال واقع در رودخانه‌ دژ میناب از زیستگاههای این خرس در ایران بشمار می روند. پروژه بررسی مطلوبیت زیستگاه خرس سیاه آسیایی نشان داد که این حیوان در زیستگاه ‌های جنوب استان کرمان نیز زندگی می‌ کند. مشاهده‌ این گونه‌ در خطر انقراض در مناطق غربی هرمزگان امیدوار کننده است. هم اکنون استان هرمزگان بیست و هفت گونه جانوری حفاظت شده دارد که دو گونه جانوری خرس سیاه و لاک پشت پوزه عقابی از گونه های به شدت در معرض انقراض هستند.


تهدیدات
برای خرس سیاه ۳ تهدید عمده وجود دارد که شامل تخریب زیستگاه، زنده‌ گیری (برای نمایش خیابانی و یا به عنوان حیوان خانگی) و کشتار مستقیم (برای استفاده دارویی از اعضای بدن یا به منظور محافظت از محصولات کشاورزی، دام‌ های اهلی و انسان صورت می گیرد) تشخیص داده شده، اما کاهش مساحت زیستگاه، بزرگترین نگرانی برای خرس سیاه در چین، ژاپن، هند، روسیه و ویتنام است. تعارض بین انسان و خرس سیاه از چین، هند، ایران، ژاپن، روسیه و تایوان گزارش شده است. یکی دیگر از تهدیدات این گونه زنده‌ گیری توله ‌ها برای قاچاق و فروش در سایر کشورها (به احتمال زیاد پاکستان) است.

بطور کل تعدی انسانها، چند پاره شدن زیستگاه، شکار غیر قانونی و بیرحمانه خرسهای بزرگ و توله ها به منظور استفاده از اعضای بدنشان برای تجارت غیر قانونی از مهمترین تهدیدات بشمار می رود. کشتن خرس ماه یا خرس سیاه آسیایی در برخی کشورها از جمله چین غیر قانونی است. بیشترین تاسف برای خرس ماه و همنوعانشان به این علت است که با نیت غیر انسانی برای بردگی بعنوان خرسهای کشاورز به اسارت برده میشوند. خوشبختانه این نوع خرس در جنوب کشور چین به وفور دیده شده و اقدامات مناسب تری نسبت به دیگر کشورها برای محافظت از این گونه به عمل آمده است.

همانطور که ذکر شد از میان هشت ‌گونه خرسی که در دنیا شناخته شده گونه قهوه ‌ای و سیاه در ایران زندگی می‌ کنند؛ خرس قهوه‌ ای مدام در درگیری با شکارچیان و کشاورزان و در تصادف با خودرو‌ها کشته می ‌شود و خرس سیاه که به پاکستان و جنوب شرقی ایران محدود شده و هم ‌اکنون در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN RED LIST) در ردیف در آستانه‌ انقراض (CR) قرار دارد و هیچ آمار مشخصی از تعداد اندک باقیمانده جمعیت این گونه در ایران در دست نیست. خطر انقراض این ‌گونه شاید بیشتر از یوزپلنگ باشد، هرچند هر دوی این گونه ‌ها از نظر ارزش در یک سطح قرار دارند.

 

هلال زیبای روی سینه از نشانه های خرس سیاه آسیایی است.

 

حفاظت و مدیریت
به دلیل پراکنده بودن محل زندگی و خوی منزوی این نوع خرس تعداد دقیق جمعیت خرس سیاه آسیایی نامشخص است، با این وجود در برخی کشورها این نوع خرس در زمره حیوانات در معرض انقراض قلمداد می شوند. در حال حاضر این گونه در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت(IUCN)  آسیب ‌پذیر معرفی شده است اما زیرگونه بلوچی خرس سیاه که در ایران و پاکستان پراکندگی دارد به شدت در آستانه انقراض قرار دارد.

در تحقیقاتی که اخیرا انجام گرفته نتیجه به این صورت عنوان شده است که در میان تمامی عوامل تهدید کننده این حیوان زیبا، مهم ‌ترین عامل، تعارض میان نیازهای خرس سیاه بلوچی با خواسته ‌های انسان است. در این میان مستندهای بسیار خوبی از این حیوان برای آشنایی بیشتر مردم تهیه شده است. از کارهای مفید دیگر که برای بالا بردن سطح آگاهی مردم انجام گرفته، چاپ کتاب های کودک و کمک های مالی برای حفظ گونه بلوچی خرس سیاه آسیایی بوده که مردم محلی به آن “مَم” یا “هرس” می گویند.

اما تصور می کنید که در سال های اخیر چه عاملی باعث بهتر شدن شرایط زندگی این حیوان شده است؟ آن هم در شرایطی که هنوز تهدیدات بسیاری برای خرس سیاه بلوچی دیده می شود؟ جواب بسیار ساده است. حذف انسان از محیط زندگی این حیوان باعث شده که شرایط بهتری برای این خرس به وجود بیاید. بسیاری از اهالی دِه ها، روستاها و مناطق اطراف به دلیل خشکسالی در سال های اخیر مهاجرت نموده و منطقه خالی از سکنه شده است. همین دور شدن انسان ها از محیط زیست خرس سیاه آسیایی باعث رشد دوباره این حیوان نادر در این منطقه شده است. درختان خرما و دیگر درختانی که در برابر خشکسالی مقاوم هستند، منابع غذایی خوبی برای این گونه از خرس ها هستند. به این ترتیب می توانیم امیدوار باشیم که این خرس در ایران بتواند زیستگاه اصلی خود را دوباره بازیابد و تهدیدی خصوصا از جانب انسان برای آن وجود نداشته باشد. جدای از این مورد، می توان از عملکرد مناسب محیط بانان و کنترل منظم آنها، بهبود فرهنگ محیط زیستی، حساس شدن نسبت به گونه های جانوری و آگاه سازی جوامع محلی نام برد. بارندگی های نسبی در این سال ها نیز، مشخصا برای محیط زندگی این گونه خرس بسیار اهمیت داشته است.

خرس سیاه آسیایی هم ‌اکنون در طبقه به شدت در معرض انقراض(CR)  لیست سرخ اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد و هیچ آمار مشخصی از تعداد اندک جمعیت این گونه در ایران در دست نیست. لیست سرخ اتحادیه بین المللی به این معنی است که در طول ۱۰ سال گذشته ۵۰ درصد از جمعیت گونه مورد نظر از بین رفته است.

 

بیمه و جرائم مربوط به خرس سیاه آسیایی در ایران
متاسفانه به دلیل زیبایی این نوع خرس و جثه متوسطی که دارد، توسط شکارچیان گرفتار شده و برای سیرک ها فروخته می شود. بعضی از شکارچیان برای طب سنتی این نوع خرس را کشته و به چین می فرستند. در نتیجه سازمان حفاظت از محیط زیست برای جلوگیری از شکار خرس سیاه آسیایی و حفاظت از آن، جریمه شکاری معادل ۵۰ میلیون تومان را برای آن تعیین کرده است. در مورد خسارت هایی که این گونه در حال انقراض ممکن است به باغات و نخلستان ها بزند، بیمه خرس و زیانات وارده توسط این حیوان به کشاورزان پرداخت خواهد شد تا افراد محلی آسیبی به این حیوان نرسانند. طرح حفاظت بلند مدت از این حیوان از خرداد سال ۱۳۹۲ آغاز شده است.

 

توله خرسهای سیاه آسیایی

 

تهدیدات انسانی برای خرس سیاه آسیایی
خشکسالی زیستگاه‌ های جنگلی خرس سیاه را از بین برده است از سوی دیگر زمین ‌های کشاورزی و بویژه باغ ‌ها نیز در قلمرو زیست محیطی این نوع خرس گسترده شده و بسیاری از درختان جنگلی برای مصرف به عنوان سوخت قطع شده و دام‌ ها به زیستگاه ‌های خرس هجوم می‌ برند. از آن سو خرس‌ های سیاه برای سیر کردن خود کندوهای عسل را تخریب می ‌کنند، به باغ‌ ها خسارت می ‌زنند، به دام ها و در بعضی موارد به انسان حمله می‌ کنند. همه اینها باعث شده خیلی از مردم بومی از «مم بلوچی» کینه به دل بگیرند و زنده بودنش را نخواهند. مقصر کیست؟ چه کسی باید مراقب شرایط و اوضاع باشد؟ خرس یا انسان؟ اگر تعارضی با این حیوان اتفاق می ‌افتد، از طرف انسان است. انسانی که زیستگاه این ‌گونه را تنگ کرده و منابع غذایی آن را از بین برده است. با بی تدبیری و عدم مدیریت درست تقابل مردم محلی و خرس سیاه هر روز بیشتر می شود.


منابع:
wildlife.org
irna.ir
kojaro.com
asmannama.com
javanonline.ir
fa.wikipedia.org
khabaronline.ir
mizanonline.com
masmannama.com
tasnimnews.com
سازمان حفاظت محیط زیست ایران
ترجمه شده از Bearlife.org توسط تیم تریپ یار

هتل های شهر نیکشهر

هتلی ثبت نشده است.
شما هم می توانید در این مورد نظر دهید: