«کلپوره» نام گیاهی با مصرف دارویی ویژه منطقه بلوچستان است و کلپورگان روستای کوچکی در ۲۵ کیلومتری شهرستان سراوان با ۷۱۲ نفر جمعیت است که ساکنان آن از اقوام بلوچ هستند. تنها مشخصه ای که کلپورگان را از بقیه مناطق متمایز کرده سفالگری آن است که شیوه ساخت آن با قدمتی حدود ۴ تا ۶۰۰۰ سال قبل هنوز دست نخورده باقی مانده و تنها کارگاهی که هنوز به شیوه بدوی فعال و پا برجا کارش را ادامه می دهد کارگاه سفال کلپورگان است. این روستا به عنوان یک موزه زنده که تداوم سنت سفالگری پیش از تاریخ بلوچستان ایران را به نمایش گذاشته به ثبت آثار ملی کشور رسیده است.
ثبت جهانی کلپورگان
مرداد ماه ۱۳۹۶ ارزیابان سازمان یونسکو به منظور بررسی ظرفیت های روستای «کلپورگان» به عنوان نخستین روستای نامزد شده ایران برای ثبت جهانی وارد این روستا شدند و یک ماه بعد از داوری، به عنوان میراث ارزشمند موزه زنده سفال ثبت جهانی شد. در آذر ماه ۱۳۹۶ و در جشن ثبت جهانی این روستا، رئیس منطقه ای شورای جهانی آسیا و اقیانوسیه و معاونش لوح ثبت روستای سفالگری کلپورگان را به عنوان نخستین روستای جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه را به مسئولان و مردم سیستان و بلوچستان واگذار کردند.
ویژگیهای سفال کلپورگان
سفال کلپورگان مشخصات منحصر به فردی دارد که از جمله آن می توان به قدمت ۷ هزار ساله آن و اینکه چرخ در ساخت آن به کار نمی رود اشاره کرد. تمام مراحل ساخت این سفال را زنان انجام می دهند و از ویژگی دیگر سفال «کلپورگان» این است که طرح ها و نقش های آن انتزاعی است و سینه به سینه منتقل شده و این ویژگی ها امتیاز برای سفال کلپورگان به حساب می آید که به ثبت جهانی آن کمک کرده است. در ساخت سفال کلپورگان تمام مراحل ظریف سفالگری به وسیله زنان بلوچ و به روش سنتی و دستی انجام می گیرد و مردان فقط کارهایی مثل حمل خاک رس از معدن مسکوتان واقع در دو تا سه کیلومتری کارگاه، آماده کردن گل و پختن سفال را انجام می دهند. طرح ها و نقش های سفال کلپورگان نیز کاملاً هندسی و تداعی کننده نقش های باستانی است، تزئینات روی سفالینه ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده و حکایت از راز و رمز و خواسته های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد و اغلب نمادها شبیه به نقوش سفال های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است. در این سفالینه ها لعاب به کار نمی رود بلکه برای تزئین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده می شود، این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می شود و رنگ آن معمولاً قهوه ای یا سیاه است، این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می آید قهوه ای است. از نکات جالب دربارهٔ این سفال می توان به دسته آنها اشاره کرد به طوری که این دسته ها بر خلاف سفال های امروزی دیرتر از بخش های دیگر سفال می شکنند. سفال کلپورگان به شکل کاسه، کوزه، جام، قندان، قدح، پارچ و لیوان، قلک و … ساخته می شود و اغلب ظرف های ساخته شده آن نیز دارای سرپوش است که گاه خود به عنوان ظرفی مستقل مورد استفاده قرار می گیرد. بنابر یافته های باستان شناسان، چرخ سفالگری در ایران در دوران مس و سنگ (روستانشینی میانه و جدید، بین ۴۵۰۰ تا ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد) ابداع شده است و این نوع تولید سفال با دست، مربوط به دوران پیش از آن یعنی دوران نوسنگی با سفال (روستانشینی آغازین، قدیم و میانه، بین ۹۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال پیش از میلاد) بوده است. در این نوع تولید سفال ابتدا خاک رس و هاجک را با آب بطور کامل مخلوط نموده و گل سفالگری تهیه می کنند. سپس گل سفالگری را با دست و بدون استفاده از چرخ سفالگری در چند مرحله شکل داده و انواع محصولات سفالی را تهیه می کنند. در مرحله بعد، پس از خشک شدن سفال آنرا با رنگی کاملا طبیعی و ماقبل تاریخی که از خیساندن و سایش سنگ تیتوک بدست می آید، بر روی سنگ نقش و نگارهای ماقبل تاریخی ترسیم نموده و بدون رنگ و لعاب دادن، در کوره می پزند.
مراحل تولید سفال کلپورگان
هنرمندان کلپورگانی «گل هاجک» را با سنگ مخصوص مدوری می کوبند تا خرد و نرم شود و پس از الک کردن خاک را همراه با آب در حوضچه ای می ریزند و به شیوه های کاملا سنتی آن را تصفیه می کنند، آب گل آلود یک تا دو روز در حوضچه می ماند و پس از آن آب را تخلیه می کنند و گل ته نشین شده را برداشته و پس از ورز دادن برای ساخت سفال آماده می کنند. این گل ابتدا به رنگ خاکستری متمایل به سبز روشن بوده و پس از خیس شدن به رنگ خاکستری مایل به سبز زیتونی درمی آید. زنان گل ورز داده شده را درون بشقاب مانندی از جنس سفال که کف آن تکه پارچه کتانی قرار داده اند، می گذارند و با دست، ظرف مورد نظر را شکل داده می سازند. انگشت شست پا نقش همان موتور چرخ سفال را برای هنرمندان ایفا می کند و با چرخاندن ظرف زیرین و کشیدن دیواره ظرف سفالینه تازه دیگری شکل می گیرد. شاید یکی از دلایلی که زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح می دهند خاک منطقه باشد که به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه قدرت چسبندگی زیادی دارد. تمام تولیدات سفالی پس از ساخت به مدت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می گیرد تا کاملا خشک شود. قبل از اینکه به کوره برود با رنگ تیتوک رنگ آمیزی می شود تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. «چت محیلوک» و «گل» نام برخی از نقش های محلی است. این نقش ها اغلب از طرح هایی با ریشه های طبیعی تشکیل شده و بسیار ساده و تا حدی انتزاعی و نقطه نقطه و سنتی هستند. این نقاشی ها به وسیله یک تکه چوب کوچک به اندازه چوب کبریت معمولا از جنس چوب درخت خرما انجام می شود. نقش های گل، زنجیره، موج، درخت خرما و... نه به صورت مکتوب در جایی نقش بسته اند که سفالگران از روی آنها نقاشی کنند و نه از نقش های سایر سفال ها یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شده اند، بلکه تمامی طرح ها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است که سینه به سینه به ایشان منتقل شده است. یک سنگ بزرگ قرمز، سه سنگ کوچک، یک کاسه آب و یک تخته چوب کوچک ابزار کار زنان هنرمند بلوچ است. به این ترتیب زنان سخت کوش و هنرمند کلپورگان با وجود تمام سختی ها هزاران سال است که شاهکار هنر دوران پارینه سنگی را حفظ کرده اند.
موزه سفالگری کلپورگان
موزه سفالگری کلپورگان که در سال ۱۳۸۸ تاسیس شد، تنها موزه زنده سفال دنیاست که بازدید کنندگان قادرند از محصولاتی که توسط هنرمندان در حال ساخت است دیدن کنند. این روستا سالانه مقصد ۲۰ تا ۲۵ هزار گردشگر می باشد. موزه زنده سفال کلپورگان (موزه خاک) نشان دهنده تداوم حیات هفت هزار ساله نوعی سفال داغدار براق با فرم ها و نقوش پیش از تاریخ در ایران است که به نام سفال قرمز منقوش شناخته می شود. روش ساخت، تزیین و معادن تامین مصالح این نوع سفال طی هزاره ها تغییر نکرده است. موزه کلپورگان در قطعه زمینی به مساحت حدود سه هزار و هشتصد مترمربع و با زیربنای ۲۶۰ مترمربع ساخته شده است. این بنا دارای چهار اتاق بزرگ به ابعاد متفاوت است که در ساخت آن سعی شده از معماری بومی پیروی شود. در برخی اتاق ها و آجرکاری ها در نمای ساختمان قوس های خاصی را ایجاد کرده اند که نمونه آنرا می‌توان در مقابر جالق سراوان نیز مشاهده کرد.
معرفی کلپورگان در فنلاند
جذابيت این هنر آنچنان است که چند سال پيش محققی فنلاندی برای تحقيق به این روستا سه سفر متمادی انجام داد. در دور نخست سفر خود توانست به منظور گسترش بيشتر این هنر در کشور فنلاند نمایشگاهی با عنوان سفال کلپورگان را دایر کند. الينا سراینه در سفر دوم خود به منطقه توانست از همه فيلم هایی که از روستای کلپورگان و نحوه سفالگری زنان روستا تهيه کرده بود، فيلم ۵ دقيقه‌ای کامل و جامعی را برای مدیران و مسئولانی که وقت سفر به این منطقه را ندارند، مونتاژ کند تا این هنر به همه شناسانده شود. در دور سوم سفر الينا به کلپورگان، سفير کشور فنلاند نيز با او به کلپورگان سفر کرد. سفال کلپورگان و هنرمندی زنان این روستا توانست توجه وی را به طور چشمگيری جلب کند. این محقق فنلاندی حدود ۶۰ سال سابقه سفالگری داشت و انگيزه و هدف خود از سفر به منطقه را معرفی، حفظ و حمایت از این هنر اصيل عنوان کرد که دسترنج زحمات دستان زنان سفالگر است.
موقعیت جغرافیایی
روستای کلپورگان در فاصله ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی سراوان، ۳۵۰ کیلومتری جنوب شرقی زاهدان، ۱۷۶۶ کیلومتری جنوب شرقی تهران، در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان و جنوب شرقی ایران، به مختصات E۰۶۲, ۳۲.۲۸۳ و N۲۷, ۱۳.۸۷۶ و ارتفاع ۱۱۶۵ متر از سطح دریا قرار دارد.
محصولات
شغل اکثریت مردم کشاورزی است و محصولات این روستا عبارتند از: خرما، مرکبات و سبزیجات.
غذای محلی
غذای محلی معروف آن تنورچه نام دارد که از پخته شدن گوشت کامل گوسفند یا مرغ در تنور اندود شده تهیه می شود که بسیار لذیذ است و طرفداران فراوان دارد. نوعی سبزی کوهی خوراکی به نام پترونک نیز در منطقه می روید که پر طرفدار است و در غذاها استفاده می شود.
صنایع دستی
لباس محلی بلوچی، سوزن دوزی، سکه دوزی، حصیربافی، گلیم بافی، زیورآلات سنتی سایر صنایع دستی و سوغات منطقه هستند.
منابع:
- mehrnews.com
- kojaro.com
- visitiran.ir
- intoday.ir
- iranwonders.com
