در حد فاصل استان های کرمان و سیستان و بلوچستان در قسمت مرکزی حوضه آبریز جازموریان حفره ای به شکل بیضی وجود دارد که مقصد تمام آب های سطحی این حوضه به طرف آن جریان داشته و به آن هامون یا دریاچه جازموریان گفته می شود. تالاب هامون جازموریان باتلاقی است که در مرز استان های سیستان و بلوچستان و کرمان قرار گرفته و از دوره باستان مهمترین محل برای کشاورزی و دامداری و تجارت محسوب می شده است. هامون جازموریان ۶۹ هزار و ۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد و از نظر تقسیم بندی قسمتی از حوضه مسدود میانی ایران محسوب می شود. نیمه غربی این حوضه ۳۵۶۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد که در استان کرمان واقع شده است و نیمه شرقی آن با مساحت ۳۴۰۰۰ کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. در محدوده این تالاب دشت های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان، و دشت های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارند. برخی از این دشت ها مانند دشت جیرفت و رودبار از مناسب ترین نقاط فلات ایران برای کشت گیاهان گرمسیری محسوب می شوند. هامون جازموریان بر خلاف هامونهای دیگر، آب شیرین دارد و شوری آن بسیار کم است. علت شیرینی این است که آب در آن ساکن نیست و زهكش طبیعی دارد.
وسعت هامون جازموریان در فصل های گوناگون سال به طور قابل ملاحظه ای فرق دارد و به طور معمول در اواخر تابستان یا اوایل پاییز خشک می شود و چون دریاچه کم شیب است، کوچک ترین تغییر در حجم آبِ آن، سبب منعکس شدن آن در سطح وسیعی می شود. در مواقع پرآبی، تالاب هامون جازموریان مساحت تقریبی ۳۳۰۰ کیلومترمربع، و طول ۱۰۰ کیلومتر و عرض بیشتر از ۴۵ کیلومتر می یابد. خلاف دیگر هامون های بسته درونی ایران، آب این تالاب به خاطر فرورفتن آب و ساکن نماندن آن در دریاچه، زیاد شور نیست. قلوه سنگ و لایه های شنی و آهکی بستر دریاچه را تشکیل داده که باعث کمک در نفوذ آب به منابع آب های زیرزمینی می شود. منطقه دریاچه که سواحل آن دایما در حال تغییر است، زمین های باتلاقی و لجن زار دارد، گیاهان آن اندک بوده و تنها برخی تپه های پوشیده از بوته و خار در آن مشاهده می شود. تالاب هامون جازموریان بر اساس تحقیق های زمین شناسان، در دوره های اخیر زمین شناسی بسته شده است و آب رودخانه های هلیل رود و بمپور قبل از آن به دریای عمان ریخته می شده که به همین سبب نمک های دریاچه شسته شده و آب دریاچه شیرین شده است. به خاطر فرو رانش پوسته اقیانوسی عمان در شمال مکران، چین خوردگی زمین رخ داده که باعث مسدودیت منطقه و تبدیل شدن آن به صورت هامون کنونی است، نهایتا رودخانه های هلیل رود و بمپور مکان تازه ای را برای آب های خود پیدا کرده و دریاچه جازموریان را شکل داده اند. در گذشته تالاب از پوشش گیاهی بسیار مناسبی از جمله استبرق، کهور و زیست پرندگان و آبزیان نادری برخوردار بوده است که تقریبا از بین رفته اند.
شرایط اقلیمی
این تالاب از طرف شمال به وسیله کوه شاه، جبال بارز از حوضه آبریز کویر لوت، و از طرف جنوب به وسیله بلندی های بشاگرد از حوضه آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می شود. تقریبا ۳۴،۱۶۰ کیلومترمربع از اراضی این حوضه را مناطق کوهستانی تشکیل می دهد، دشت ها و کوهپایه ها حدود ۳۲،۴۰۰ کیلومتر مربع و باتلاق ها و شوره زارها نیز حدود ۳۰۰۰ کیلومتر مربع باقیمانده را تشکیل می دهد. زمین های حوضه فاقد پوشش گیاهی مناسب هستند، همین موضوع باعث شده هنگام بارش، سیلاب های شدید به راه بیفتد و در نتیجه آبهای حاصل از بارندگی در زمین کمتر نفوذ کند، فرسایش شدید خاک نیز از طرف دیگر ضررهای بسیاری به وجود می آورد. آب و هوای این منطقه شدیدا از ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی تاثیر می پذیرد و جزو اقلیم های بیابانی محسوب می شود. بلند ترین نقطه حوضه که در دیواره های کوهستانی شمال و شمال غرب آن قرار دارد، در ناحیه کوه شاه حدود ۴۴۰۰ متر از سطح دریا بلندی دارد، این ارتفاع در چاله جازموریان در ناحیه های مرکزی به حدود ۳۵۰ متر کاهش یافته و از آنجا دوباره در سمت جنوب بر ارتفاع زمین ها افزوده می شود تا جایی که به بلندی های بشاگرد خاتمه می یابد. با وجود آ‌نکه حوضه آبریز جازموریان از نظر هیدرولوژیکی ایران قسمتی از حوضه آبریز مرکزی ایران است، ولی چون رطوبت نسبی انبوهی را از دریای عمان دریافت می کند، از نظر اقلیم شناسی از شرایط استثنایی و مستقل از نواحی مرکزی ایران برخوردار است به همین خاطر با وجود محدودیت بارندگی های جوی و گرمای طاقت فرسا و تبخیر سالیانه بسیار زیاد (که در برخی ناحیه ها بیش از ۴۵۰۰ میلیمتر است) این حوضه از امکانات مناسبی از نظر امکان مرمت و بازسازی و بهره برداری از منابع طبیعی تجدید شونده برخوردار است و اصلا با حوضه های دیگر مرکزی ایران قابل مقایسه نیست.
منابع آبی
در این حوضه پنج رودخانه با مساحت آبریز بیش از هزار کیلومتر مربع جریان دارند که هلیل رود بزرگترین آنها می باشد. سایر رودهای این حوضه فصلی و کم آب هستند. همه آبهای سطحی جاری در این حوضه، به هامون جازموریان می ریزند. رودخانه هلیل رود مهمترین رودخانه ای می باشد که در مسیر خود شاخه های مهمی همچون زردشت از گوهر، بافت از لاله زار، رابر از الفتح یا شاه کوه، طیل از کوه هزار و اسفندقه از ارتفاعات اسفندقه به آن می پیوندند. این رود پس از آبیاری کردن جیرفت و کهنوج، وارد هامون جازموریان میشود. میزان بارندگی سالیانه در بلندی های شمال حوضه جازموریان بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر متغیر است، ولی در قسمت گسترده و پست جنوبی میزان بارندگی از حدود ۱۰۰ میلیمتر در سال بیشتر نمی شود. هلیل رود و رود بمپور وارد این باتلاق می شوند. از بلندی های بافت و رابر هلیل رود سرچشمه می گیرد و فقط در سال های پربارش از سد جیرفت سرریز کرده و پس از آبیاری مزارع جیرفت و رودبار به باتلاق می پیوندد. رود بپمور نیز از غرب بلوچستان به طرف مشرق باتلاق جریان می یابد. علاوه بر این دو رودخانه، تعدادی آبراهه نیز وجود دارد که آب آنها مستقیما داخل تالاب هامون جازموریان می شوند. ۹۱ رودخانه کوچک و بزرگ در این حوضه جریان دارد که بزرگترین آنها هلیل رود است. حجم آب این رودخانه وابسته به ذوب شدن برف های انباشته شده در کوه های استان کرمان و بارش باران است. عواملی نظیر کمبود بارش های جوی و زیاد بودن درجه حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای این حوضه را به شکل رود های کم آب فصلی و خشک رود و مسیل درآورده است.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی منطقه جازموریان با توجه به شرایط جنس خاک، متفاوت میباشد. پوشش گیاهی نواحی کوهستانی جنوبی و شمالی که بوسیله کوهستانهای فتوج، لاشار، بزمان و کارواندر منطقه جازموریان را محصور کرده اند، شاملدرختان بنه (پسته وحشی)، انواع گونه های بادام کوهی، انجیر،گون، زیره، گیاهان دارویی و ... میباشد. در بهار پوشش علفی فاصله میان درختان، درختچه ها و بوته ها را می پوشاند. همچنین قیچ، اسكنبیل، گون، افدرا، بوته هایی نیز دیده می شوند. در برخی نواحی دیگر که دارای خاک رسی و سنگلاخی است، درختان کنار، تاغ ، کهور، گز، اکالیپتوس، کلیر و نخل وحشی دیده می شود. زمینهای بدون پوشش گیاهی بخش وسیعی از جازموریان را پوشانده است. شنزارها، زمینهای رسی، نمكزارها و خاکهای شور از اراضی لخت این منطقه می باشند.
خشکی تالاب
تالاب جازموریان به عنوان مرکز تنظیم اکوسیستم های شرق کرمان و غرب سیستان و بلوچستان که در گذشته آب آن شیرین بود، بر اثر یکجانبه گرایی استان کرمان و عدم حساسیت مسئولان سیستان و بلوچستان در گذشته و احداث سد های متعدد بر روی رودخانه هایی از جمله هلیل رود خشک شده است. ساخت ۳۶ سد و بند خاکی و بتونی در استان کرمان ازجمله سد عروس، سد هلیل رود و سد استقلال باعث به نفس افتادن تالاب هامون جازموریان شده است بطوریکه این تالاب هم اکنون کاملا خشک شده و اگر درمانی مناسب برای احیای آن تجویز نشود خطرات جبران ناپذیری برای مردم و منطقه دلگان و بخش جلگه چاه هاشم رقم خواهد زد. تالاب جازموریان به عنوان یک منبع قابل توجه آب شیرین به سبب خشکسالی های مداوم در سال‌های اخیر به کانون بحرانی ریزگردهای جنوب استان سیستان و بلوچستان و استان کرمان تبدیل شده که کم توجهی به این موضوع باعث مشکلات جبران ناپذیری برای شهرستان دلگان شده است. خشک شدن تالاب سبب به هم خوردن چرخه مهاجرت پرندگان به این تالاب شده است و حضور پرندگان سیبری در آن بقدری کمرنگ شده که تقریباً میتوان گفت به صفر رسیده است. در فصول بارانی، در قسمت های عمیق این دریاچه آب مشاهده می شود اما در سایر مواقع به شكل مرداب درآمده و یا به کفه های نمكی و رسی تبدیل می شود.
قدمت و جاذبه های منطقه
آثار زندگی دوران باستان و پیش از میلاد در پیرامون جازموریان به چشم می خورد که تپه باستانی در روستای زیارت میرمقداد وجود دارد و یکی از نشانه های حیات در دوران باستان و محلی پیشرفته در جازموریان بوده که قلعه های کارگاهی اطراف آن نیازهایش را تامین می کرده است.
منابع:
- فرمانداری دلگان
- kojaro.com
- fa.wikipedia.org
- irna.ir
- pana.ir
- snn.ir
