بنا بر برخی روایات، جَدِّ بایزید بسطامی زرتشتی بود و پدرش یکی از بزرگان بسطام بود. استاد او در تصوف مشخص نیست. عشق عرفانی در عرفان بایزید جایگاه ویژه‌ای دارد. همچنین او را پایه گذار سکر و فنا در تصوف می دانند. گفتهٔ مشهور وی، «سبحانی ما اعظم شانی» اشاره به همین مفهوم دارد. بایزید بسطامی در سال ۲۶۱ درگذشت و او را در خانقاه وی دفن کردند. آرامگاه عارف شهیر بایزید بسطامى در شهر بسطام واقع است. این مقبره فاقد هرگونه تزئین و داری یک پنجره مسقف آهنی است.
با وجودی که از سفرهای او به بلخ و بغداد و مکه سخن گفته اند اما سخنان منسوب به خودش قبول این روایات را دشوار می سازد: وقتی کسی با وی گفت که مریدان از سیاحت و طلب نمی آسایند، بایزید جواب داد که یار من مقیم است، نه مسافر و من با او مقیم هستم و مسافرت نمی کنم. به هر روی بایزید که بنای کارش بر مراقبت نفس بود، در تصوف ایرانی مقامی بس بلند یافت تا آنجا که لقب «سلطان العارفین» را برازنده اش دانستند.
او در بسطام درگذشت و کنار همان خانقاهی که خلوت می کرد و ریاضت می کشید، به خاک سپرده شد. خانقاه در سمت غربی مرقد واقع است و شامل سه اتاق کوچک متصل به هم با سقفهای کوتاه است.
مجموعه آرامگاه بایزید در بسطام که در مرکز این شهر قرار گرفته، مجموعه بزرگی با فضاهای گوناگون همچون مسجد، بقعه، گنبد، مناره، ایوان، دالان، رواق و صحن است که آثاری از دوره های سلجوقی (سده ۱۱ تا ۱۲ میلادی)، ایلخانی (سده ۱۳ تا ۱۴)، تیموری (سده ۱۴ تا ۱۶)، صفوی (سده ۱۶ تا ۱۸) و قاجار (سده ۱۹ تا ۲۰) را در خود جای داده است. برخلاف انتظار، مزار بایزید بیرون از فضاهای معماری و در گوشه ای از صحن مجموعه قرار دارد. اتاقک کوچک فلزی که روی سنگ مرمرین مزار او نصب شده، مربوط به سال های اخیر است. این می تواند اشاره ای باشد به زهد و ساده زیستی بایزید و پرهیز او از مظاهر دنیوی. نزدیک به سنگ مزار بایزید دو اتاق کوچک وجود دارد که گفته می شود همان صومعه و محل عبادت بایزید است.
بایزید بسطامی بیش از دیگران دارای شهرت و اهمیت بوده و رفتار و گفتارش در همهٔ مردان راه حق تأثیر کرده‌است، به این جهت داستان ها و سخنان او بیش از هر صوفی و عارفی در کتب صوفیه و عرفا آمده است و مخصوصاً در آثار منظوم عرفانی مانند آثار عطار و مثنوی مولوی بیشتر جلوه‌گر است.
فریدالدین عطار در تذکره الاولیا ۵۶ صفحه به ذکر شرح حال و اقوال بایزید اختصاص داده و این مقدار تفصیل دربارهٔ صوفی و عارفی دیگر در آن کتاب به نظر نمی رسد.
سخنانی از بایزید بسطامی:
«حق در دل اولیای خود مطلع گشت، بعضی از دلها چنان دید که بار معرفت او نتوانست کشید، به عبادتش مشغول گرداند.» (تذکرة الاولیا عطار)
«دنیا اهل دنیا را غرور اندر غرور است، و آخرت اهل آخرت را سرور اندر سرور است، و دوستی حق اهل معرفت را نور اندر نور.« (تذکرة الاولیا عطار)
مسجد جامع بسطام
مسجد بایزید و مناره مجاور آن از دیگر آثار بسیار قدیمی این مجموعه اند. مسجد جامع در جنوب مجموعه بايزيد قرار دارد و از بناهای غازان خان و بين سال های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری ساخته شده و شامل صحن مستطيل شکل به ابعاد ۵/۱۸*۱۷ متر می باشد. شبستان های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. به طور کلی ساختمان مسجد جامع از دو شبستان عمود بر هم تشکيل می شود و بر روی ضلع سوم نيز قبلاً ايوان های سرپوشيده ای وجود داشته است. شبستان شمالی که به شبستان زمستانی نيز معروف است،دارای ۱۰ ستون مربع شکل با زوايای بريده و سقف ساده آجری است. شبستان شرقی که وسيع تر و بزرگتر از شبستان زمستانی می باشد، شبستان تابستانی نام گرفته است. درب ورودی برج کاشانه در کنار محراب اين شبستان قرار دارد و بر سردرب آن تاريخ نيمه شوال سنه ۷۰۰ هجری و نام محمدبن احمد سمنانی و بر طرفين درب، تزئينات گچ بری ديده می شود. بر ديوار دهنه مرکزی(ايوان وسط ) محراب گچبری مسجد ديده می شود که اطراف آن با گچبری های بسيار ممتاز و زيبا تزئين شده است. اين محراب دارای چندين کتيبه می باشد که در اطراف آن قرار گرفته اند. گچبری داخل محراب و ستون های آن از ظرافت خاصی برخوردار بوده که از شاهکارهای زمان خود به شمار می آيد. مسجد جامع بسطام مربوط به سده هشت قمری است که در تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۰۲۴۱ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اگر بخواهید مسجد جامع بسطام را ببینید باید از مجموعه بایزید خارج شوید و خیابان پشت مجموعه را بروید و از کوچه پشت مدرسه شاهرخیه به مسجد جامع برسید. حواستان باشد که اگر بخواهید محراب زیبای آن را ببینید باید سر اذان در آن حاضر باشید.
بقعه امامزاده محمد (ع)
در مجاورت قبر بایزید بسطامی، بقعه‌ای بسیار معروف به نام بقعهٔ امامزاده محمد (ع) وجود دارد که بنا به روایتی، محل دفن فرزند یا نوه امام صادق (ع) است. بقعهٔ امامزاده محمد شبیه گنبدی است که به فاصله تقریبا طولانی از سمت شمال آن ساخته شده و تقریباً قرینهٔ یکدیگر هستند. گنبد سمت شمال آن، به نام گنبد غازان خان معروف است و بنای آن را به غازان خان مغول (۷۰۳-۶۷۰) نسبت می د هند. غازان خان دو گنبد بر سر قبر امامزاده محمد (ع) و آرامگاه بایزید بنا کرده است. بر فراز این گنبد رفیع و مخروطی شکل پوششی از کاشی های فیروزه ای وجود دارد که جلوه ای زیبا و آسمانی به آن داده است. گفته می شود غازان خان در نظر داشته که جسد بایزید را به زیر آن منتقل کند که گویا چون در ادامه بایزید را در خواب از این کار ناراضی می بیند از تصمیم خود منصرف می شود.
در میان این دو گنبد، ایوانی است که به ایوان غازان خان شهرت دارد. داخل این ایوان خالی است و سطح آن نیز کوچک و بن بست است. ایوان امامزاده بلند و دارای تزئینات آجری فوق العاده زیبایی در نمای خارجی و همچنین دری از چوب مشبک ساده است. بر روی ایوان گچبری هایی دیده می شود. ساختمان آن تقریباً متناسب و با اسلوب صحیح معماری ساخته شده است.
امامزاده محمد در ضلع جنوبی صحن مجموعه واقع شده است، بنای امامزاده شبیه گنبد غازان خان است. بنای اولیه بقعه مربوط به غازان خان و تعمیرات آن مربوط به دوره الجاتیو است.
گنبد بقعهٔ امامزاده محمد (ع) در بسطام به عنوان یکی از خاص ترین گنبدهای بقاع متبرکه و امامزادگان در کشور است. اکثر قریب به اتفاق گنبدها دو پوسته هستند اما گنبد امامزاده محمد (ع) بسطام، گنبدی سه پوسته است. نمونه های کمی از گنبدهای سه پوسته در کشور وجود دارد، گنبد مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا (ع) نیز از گنبدهای سه پوسته می باشد. گنبدهای دو پوسته از دو لایه بیرونی و درونی تشکیل شده اند. پوسته بیرونی همان لایه خارجی و محافظ گنبد و پوسته درونی نیز نقش سازه‌ای را ایفا و ارتفاع را تعدیل می کند. یک پوسته سوم نیز در معدودی از گنبدها در ایران و از جمله در گنبد ٔ امامزاده محمد (ع) وجود دارد. این پوسته سوم علاوه بر اینکه بر اینکه نقش اندود را هم در بنا ایفا می کند دارای نقش سازه ای نیز می باشد. این پوسته سوم که تزئینات داخلی نیز روی آن انجام شده را بیننده نمی بیند و در واقع از طریق دریچه ای از بالا قابل مشاهده است و گنبد زیبای امامزاده محمد (ع) در بسطام نیز دارای همین ویژگی است که گنبد آنرا متمایز می کند.
مسجد دوره قاجاریه
این مسجد بین بقعه امامزاده محمد و مسجد سلجوقی قرار دارد و ظاهراً ابتدا به صورت حیاط کوچکی بوده که در زمان قاجار پوشیده شده است، در ضلع جنوبی مسجد سه در کنده کاری شده جالب دیده می شود که رابط بین این قسمت و مسجد سلجوقی است، بر گرداگرد دیوار مسجد آیاتی از قرآن گچبری شده است. تاریخ ساخت مسجد مشخص نیست اما طبق کتیبه موجود در سال ۱۲۴۲ ه.ق تعمیراتی در آن صورت گرفته است.
منار بسطام
این منار در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن قرار گرفته و تاریخ بنای آن سال ۵۱۴ ه.ق است، پلکانهای منار به صورت مارپیچی است و به وسیله روزنه هایی که در بدنه مناره تعبیه شده نور داخل آن تأمین می شود.
مسجد بایزید بسطامی
این بنا در کنار امامزاده محمد در مجموعه تاریخی بایزید بسطامی واقع شده و از دو قسمت متمایز مردانه و زنانه با دو شبستان عمود بر هم تشکیل شده است. بنای قسمت مردانه بر روی آثار مسجدی از دور سلجوقی قرار گرفته و دارای محراب گچبری نفیس با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گلهای چهار پر است. بخش فوقانی محراب با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره ایلخانی و قاجاری آراسته شده است. قسمت زنانه به صورت یک سالن طویل و باریک و در سقف آن گچبری های زیبایی دیده می شود.
برج کاشانه
برج کاشانه نیز در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع گردیده است. بر اساس کتیبه سر در ورودی، تاریخ بنای برج سال هفتصد ه.ق است. در اطراف و سر در دالان کوچکی که شبستان مسجد را به در ورودی برج متصل می کند، آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر(ص) گچبری شده است. فضای داخلی برج ده ضلعی است که بر آنها طاق نماهای تزئینی کم عمقی کار شده است. در قسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام الجاتیو و سال ۷۲۳ ه.ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریبأ بیست متر و نمای خارجی آن لبه دار و سی ترک است.
نحوه دسترسی
بسطام تنها شش کیلومتر بعد از شاهرود است. اگر خودروی شخصی نداشتید و به شاهرود رفتید می توانید با تاکسی های خطی که در میدان امام خمینی ابتدای خیابان هفده شهریور ایستگاه دارند به بسطام سفر کنید.
منابع:
شهرداری بسطام
beytoote.com
fa.wikipedia.org
makanbin.com
dalahoo.com
boghanews.ir
isna.ir
mehrnews.com
