مسجد جامع سمنان

مسجد جامع سمنان يكي از كهن ترين آثار تاريخي به جامانده از دوران اسلامي اين شهر مي باشد كه در واقع نشانگر رشد و نبوغ هنر معماري مردم اين شهر به شمار ميرود. اين اثر تاريخي طبق متون تاريخي به قرن سوم هجري تعلق دارد. بناي اوليه مسجد از آثار دوران اسلامي است كه در دوره سلجوقي، ايلخاني و تيموري گسترش يافت. اين يادمان تاريخي شامل چندين فضاي معماري است. صحن، ايوان بزرگ، مقصوره غربي و سه شبستان شمالي، جنوب و شرقي. ايوان بزرگ 21 متر ارتفاع دارد و از آثار خواجه شمس الدين علي باليچه سمناني وزير شاهرخ تيموري است.
مسجد جامع سمنان در طول تاریخ از لحاظ مذهبی، فرهنگی و اجتماعی از ارزش و اعتبار زیادی برخوردار بوده است.
اين مسجد را ميتوان در زمره کهن ترين و قديمی ترين آثار اسلامی شهر سمنان به شمار آورد . گمانه زنی ها و حفاری های اخير نشان دادند که اين مسجد در قرن اول هجری روی خرابه های يک آتشکده بنا شده است. ولی در طول زمان, تعميراتی در آن داده شده است. در حال حاضر در بنای کنونی مسجد, آثاری از دوره مغول و تيموری ديده ميشود.

تاريخچه مسجد جامع سمنان
صنیع الدوله در کتاب مرآت البلدان در این باره می‌ نویسد: در زمان خلافت علی بن ابیطالب، ایشان فرمودند که از کوفه تا بخارا ۱۰۰۱ مسجد بنا کنند، در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند، مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را با مار خواجه‌وند را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده.

مناره مسجد جامع سمنان
این اثر طبق متون تاریخی به قرن سوم هجری قمری تعلق دارد که در دوره سلجوقی، ایلخانی و تیموری گسترش یافته‏‌است. در ضلع شمال شرقی مسجد جامع مناره‏ای وجود دارد که روی بدنه آجری آن کتیبه‌ای به خط کوفی نوشته شده است.
مناره مسجد جامع سمنان یکی از منار‌های تاریخی ایران متعلق به دوره سلجوقیان به شمار می‌رود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده‌است. این بنا قدیمی ترین منار جنبان ایران می باشد در مركز اين منار محوری چوبی قرار دارد كه با تكان دادن آن كل منار حركت می كند.
قسمت تحتاني منار تا نزديك كتيبه زيرين تقريبا استوانه اي است و از آنجا به بالا به صورت موزوني به فرم مخروط ملايم در آمده تا زير مقرنسهاي مأذنه ادامه مي يابد. مأذنه زيباي منا با واسطه دو رديف مقرنس پر كار بر فراز بنا قرار گرفته ، معماري اين مأذنه داراي سبك صفوي است. از مقايسة مأذنه اين منار با منارهاي هم زمان چون منار سنگ بست در 35 كيلو متري مشهد كه داراي مأذنه اي نسبتا سالم است مي توان يقين نمود كه مأذنه قديمي منار سمنان به مرور زمان و با سوانح طبيعي چون زلزله از بين رفته و در دوره صفويه همزمان با تعميرات مسجد جامع به احداث اين مأذنه همت گماشته اند. نقشه مأذنه به فرم هشت ضلعي است كه اطراف آن با نرده هاي زيبايي مزين به گره بندي هايي به سبك صفوي محصور گشته است استقرار سقف بزرگ هشت ضلعي با لبه هاي مضرس طرح دار بر فراز آن ، از نفوذ باران به داخل مأذنه و منار جلوگيري مي كند، ادامه منار از مأذنه خارج شده و به قپه كوچكي ختم مي شود. ضخامت ديوار منار در پايين ترين قسمت 75 سانتيمتر مي باشد و متناسب با كم شدن قطر منار از پايين به بالا از قطر ديوار و دكل نيز كاسته شده بطوريكه در قسمت انتهايي بدنه منار كه قطر آن به حداقل مي رسد تنگي گلويي احساس نمي شود. پلكانهاي مارپيچي منار بر عكس عقربه هاي ساعت حول محور آجري (دكل) پيچيده و تا قاعده مأذنه ادامه مي يابد.

تزئينات منار :
تزئينات منار به سه دسته عمده تقسيم مي شود که عبارتند از كتيبه آجري، تزئينات آجري، تزئينات معقلي


كتيبه ها:
منار مسجد جامع سمنان داراي دو كتيبه بسيار مهم به خط كوفي معقد يا برگدار (گره دار) است. در هر دو كتيبه كه يكي مشتمل بر آيات قرآن و يكي حاوي نام باني بنا است. كتيبه فوقاني كه با فاصلة يك نوار تزئيني در گلويي منار قرار دارد آيه 32 سوره فصلت (سجده) را به شرح ذيل در خود جاي داده است:
كتيبه زيرين كه با اندكي فاصله از محاذي بام مسجد قرار دارد. داراي متني به شرح ذيل است: "بسم الله امر ببناء هذه المناره الامير الجليل السيدا ابو حرب بختيار بن محمد مولي اميرالمؤمنين" چنين به نظر مي رسد كه كتيبه ها بدون طرح قبلي بر روي منار ساخته شده و به همين جهت به دليل كمي جا دو كلمه از آخر آيه را جا انداخته اند. علاوه بر آن اين كتيبه در اثر تعميراتي كه در سال 1336 هجري در آن صورت گرفته، توازن خود را از دست داده و از هيئت اصلي خود خارج شده است در طرحهاي شهريار عدل كتيبه فوقاني را قبل و بعد از تعمير نشان مي دهد.

تزئينات آجري:
كار برد آجر و نقش آن در تزئينات پيكر خارجي را به وضوح مي توان در منار مسجد جامع سمنان مشاهده كرد. اين منار همانند منارهاي قرن پنجم و ششم هجري بخصوص در مناطق خراسان و قومس و اصفهان داراي بخشهاي متعدد با تزئينات متفاوت مي باشد و نقوش هندسي، زيگزاگها و صليبها با ريزه كاري هاي جالب و چشمگير با پس و پيش گذاشتن آجرها القاء شده است كه از نظر زيبايي در نهايت اعتبار است و تناسبي كه بين اين بخشها از نظر تزئينات و طول آنها در نظر گرفته شده حاكي از آشنايي كامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است و همين ذوق و دقت است كه منار سمنان را بصورت بكي از زيباترين آثار معماري قرن پنجم در آورده است. نماي قسمت تحتاني منار تا ارتفاع 7 متري در زير بناي مجاور پنهان است و از نماي خارجي و تزئينات آن چيزي به چشم نمي خورد.
اين منار بواسطه اهميتش با وجود پيوستگي آن با بناي مسجد جامع داراي شماره ثبت جداگانه اي است.
 

منابع:
شهرداری سمنان
tishineh.com
fa.wikipedia.org
majid1gh.blogfa.com
makanbin.com