در ۱۰ کیلومتری شمال شرق سمنان در منطقه ای کوهستانی به نام سارو، آثار دو قلعه بسیار محکم و تسخیرناپذیر موجود است که طرز ساختمان و انتخاب محل بنای آنها قابل توجه و درخور تحقیق است. این قلعه ها در دو طرف کلاته یا مزرعه سارو که چشمه ساری زیبا می باشد؛ واقع شده اند. قلعه شمالی که از قلعه جنوبی کوچکتر است بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبیعی و خرابکاری افراد سودجو تا اندازه ای ویران شده و خالی از سکنه است ولی اسکلت محکم آن ابهت خاصی دارد.
قلعه جنوبى که بر روى قله بسیار بلندى ساخته شده، به قدرى محکم و تسخیرناپذیر است که یکى از مهمترین قلعه هاى دفاعى شرق ایران محسوب مى شده است. ظاهراً ساختمان قلعه سه طبقه بوده و چنین به نظر مى رسد که طبقه اول آن برای چارپایان و طبقه دوم محل سکونت رعایا و خانواده آنان و طبقه سوم که داراى معبد، حمام و آبدارخانه بود و آن را بارگاه مى نامیدند؛ محل سکونت سربازان مدافع و بزرگان قلعه بوده است.
از موارد جالب توجه در این قلعه، انتقال آب چشمه کلاته سارو به بالاى قلعه است. انتقال آب توسط مجراهای زیرزمینی صورت می گرفت. ابتدا مجرای زیرزمینی را در برابر چشمه ها حفاری کرده و به فاصله معینی سر آن مجراها را برای عبور جریان هوا باز می گذاشته اند و برای آبرسانی در فواصلی معین در بالای مجراها و روی چاه های حفر شده لوله های میان تهی برای عبور آب قرار می دادند و سطح آب تدریجاً بالاتر رفته و به قله آن می رسیده است. بدین ترتیب با تسطیح زمین آب چشمه اى که در حدود چند صد متر از قلعه پایین تر بود، به بالاى قلعه مى رسید و مورد استفاده قرار مى گرفت. قلعه جنوبی سارو در تاریخ ۵ آذر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۴۲۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
چهار گوشه هر یک از قلعه هاى سارو، برج های دیده بانى ساخته شده که بسیار جالب توجه و دیدنى است. در ساختمان قلعه های سارو، سنگ و گچ و آجر و ملات به کار رفته است. تاریخ بناى اولیه قلعه هاى سارو را به دوره پیشدادیان و کیانیان نسبت مى‌دهند، ولى در زمان هاى مختلف چون دوره اشکانیان و اسپهبدان طبرستان، از پایگاه هاى مهم این دوران نیز بوده و مورد استفاده قرار مى گرفت. همچنین به مدت دو قرن مرکز تجمع افراد فعال فرقه باطنیان یا اسماعیلیان بود. در قرن ۶ و ۷ هجری در ایالت قومس که از کانونهای مهم اسماعیلیان در ایران بود بیش از ۱۵۰ قلعه در اختیار این فرقه بوده که هر یک از این قلاع را یک کدخدا و همه قلعه های آن ایالت را یک نفر محتشم که به منزله حاکم بزرگ بوده زیر نظر داشته است. تسخیر ناپذیر بودن آنها باعث شد که این قلعه ها بیش از دو قرن مورد استفاده فرقه مزبور قرار گیرد و شاید یکی از علل پایداری ساکنان قلعه گردکوه قومس سالها بعد از سقوط الموت، در دست داشتن قلعه های بزرگ و نامرئی سارو و ذخیره مواد غذایی کافی در آن و مهمتر از همه فاصله کم این دو دژ با گرد کوه که از بیراهه ده فرسنگ است بوده است.
منابع:
میراث فرهنگی استان سمنان
استانداری سمنان
kojaro.com
