برج چهل‌ دختر دامغان

متن کامل: برج چهل‌ دختر دامغان

شهر دامغان از شهرهای‏ مهم ایران و دارای برج محکم‏ و خندقی بوده و برجهای‏ اطراف شهر در بعضی از نقاط تاکنون باقی است و آثار عتیقه در این شهر بسیار است. از جمله آنها مسجد تاریخانه و مناره آن، مقبره‏ پیر علمدار، مسجد جامع و گلدسته‏ هايش و مقبره و برج‏ چهل دختران را می‏توان نام‏ برد. روی هم رفته می‏توان‏ گسترش و آبادی دامغان را در قرون پنجم و ششم که‏ همزمان با دوران حکومتی آل‏ بویه، آل زیار و سلاجقه‏ است، مورد بررسی و مطالعه‏ قرار داد.

در قرون پنجم-ششم،هنر آجرکاری، بدون وقفه‏ در خلق آثار شکوهمندی چون مسجدها (مسجد جامع‏ اردستان 576، مسجد جامع زواره 548، مسجد جامع‏ گلپایگان 514 و مسجد جامع اصفهان 464) مقابر (مقبره‏ پیر علمدار و مقبره و برج چهل دختران) نقش اساسی‏ برعهده داشته است. در حقیقت از این دوران می‏توان‏ به عنوان «دوران گسترش و تکامل هنر آجرکاری» یاد کرد و از این سو هنر آجرکاری دوران حکومتی‏ سلاجقه در بنای مقبره ‏ها به علت وجود فرقه‏ های‏ صوفی‏گری به عالی‏ترین اوج خود رسید که از زیبایی و جاذبه ‏ای چشمگیر برخوردار بود. کاربرد حاشیه‏ ها، نوارهای تزیینی متناسب با حجم و شکل‏ بدنه و گنبد، معرف هماهنگی و پرداخت استادانه ‏ای‏ است که در آثار هنری ایران از جایگاه و شأنی ممتاز برخوردار بوده است. در این میان گنبد چهل دختران‏ از بهترین نمونه آجرکاری این دوران به شمار می‏رود.

وقار و قدرت به یاد ماندنی‏ گنبد چهل دخترمربوط به ابعادش‏ نیست، بلکه ناشی از طرح آن‏ است. این گنبد قریب هفتصد سال بدون یک ترک خوردگی‏ در کشوری زلزله‏ خیز دوام‏ آورده که شاهدی است بر ریاضیات دقیق و مکانیک‏ بی‏ عیب معمار این دوره.

مقبره چهل دختران یک‏ آرامگاه خانوادگی بوده است‏ که با تزیینات آجری اعم از نقوش هندسی و کتیبه ‏ها تزیین یافته است. در این‏ گستره، نقش تعیین ‏کننده‏ عامل مصالح ساختمانی در شکل بخشیدن به شیوه‏ های‏ گوناگون معماری و آفرینش‏ فرمها و تزیینات مختلف‏ پدیده‏ ای است که بدون‏ شناخت آن امکان تحلیل‏ درست در زمینه تحول فن و هنر معماری میسر نخواهد بود. زیباترین طرحها و تناسب های موزون در صفحه ‏های آجری گنبد چهل‏ دختران دیده می‏شود.

این برج از ابنیه دوره سلجوقی است. بنای مذکور در سال 446 هجری به دستور ابوشجاع موسوم به اسفاربکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است. محیط خارجی این برج 23 متر و قطر داخلی آن 5/5 متر و حدود 15 متر ارتفاع دارد و در بالای آن نزدیک به گنبد، کتیبه ای به خط کوفی با تزئینات زیبایی آجر و قطار بندیهای جالب مشاهده می شود که از اول آن «امر ببناء هذالقبه الامیر الجلیل ابوشجاع اسفها»... و در قسمت آخر آن «ثلثمائه» خوانده شده است. در بالای در چوبی این برج که در سال‌های اخیر ساخته و نصب شده و از طرف جنوب شرقی باز می‌شود، کتیبه دیگری به خط کوفی وجود دارد.

دکتر ج.کریستی ویلسون در کتاب «تاریخ صنایع ایران» می‌نویسد: «علاوه بر برج مقبره ای که در دامغان به پیر علمدار معروف است و در فصل گذشته مسطور شده، مقبره شبیه آن در همان شهر موجود است که چهل دختران نامیده می‌شود و تاریخ 446 هجری( 1053 میلادی) است. اگر چه این دو برج از حیث شکل شبیه هم هستند و هر دو سقف مخروطی پیازی شکل دارند ولی آجرهای چهل دختران بهتر و قشنگتر از آجرهای پیر علمدار است.

نکته قابل توجه در تزئین برج چهل دختران وجود یک سلسله سواستیکا است. برج مقبره ای چنان گرد و مخروطی بالا رفته است که گویی قالب ریخته‌اند. در داخل گنبد قبری ساده و گچی به ابعاد 74×216 و ارتفاع 30 سانتی متر بدون هیچگونه تزئین و سنگ نبشته ای وجود دارد و صاحب آن معلوم نیست.
کف مقبره حدود 75 سانتی متر از صحن مجاور بلندتر است و با یک پله که در مدخل آن قرار دارد با محوطه اطراف امامزاده ارتباط پیدا می کند فاصله برج تا بقعه 275 سانتی متر است.
در بیرون این برج کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد که خواندن آن بسیار مشکل می‌باشد. فقط «امر ببناء هذا لقبة الامیر الجلیل ابوشجاع» و در آخر کتیبه «ثلثمائه» از آن خوانده می‌شود و معلوم می‌شود که از بناهای قرن چهارم هجری است. به علت استحکام بنا خوب دوام کرده بطوریکه هیچگونه آثار خرابی در آن مشاهده نمی‌شود. در بالای در کوچک این برج که به جانب جنوب باز می‌شود کتیبه‌ای است از گچ به خط کوفی گویا نام بانی آن را نوشته‌اند.
از قرائن چنان بر می‌آید که تا چندی قبل سطح داخلی برج مرتفع‌تر از زمان کنونی بوده‌است زیرا با اندکی دقت، قسمتی را که در زیر خاک بوده و بعداً خاک برداری شده‌است می‌توان تشخیص داد.
قدر مسلّم اینکه اسم چهل دختر یا چهل دختران مربوط به دوره‌های قبل از اسلام می‌باشد و بعید به نظر نمی‌رسد که این ساختمان نیز مانند ساختمان چهل دختر سمنان از خشت خام بوده، چون به مرور زمان قسمتی از آن که فرو ریخته، در قرن چهارم یا پنجم به دستور ابوشجاع که هویت او تا اندازه‌ای مجهول است مجدداً با در نظر داشتن طرح سابق آن، منتهی با آجر و سقف مخروطی شکل بنا گردیده‌است.
بنای مقبره چهل دختران همراه با گنبد بزرگش و مزین شدن نمای خارجی‏ آن با الگوهای هندسی و خطاطی که مشخصه مدارس و مساجد و مقبره‏ های‏ آن زمان است، همانند نگینی است بر خطه سرزمین‏ دامغان.