مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال ۱۲۴۲) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا که مرید آیتالله سید محمد مجتهد سردانی بود ساخته شد تا مرکز تدریس، اقامه نماز و مراجعات مردمی این مجتهد زنجانی باشد. خاندان حسینی زنجانی از آن زمان تا کنون تولیت مسجد را به عهده دارند. این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفتهاست، از سمت باختر با بازار قیصریه، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان درارتباط است. این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نامهای مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده میشدهاست. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی میباشد. ایوانهای چهارگانهای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفتهاند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی میکند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض دارد.
در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستانها، باغچههای پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفتهاست. در ایوانهای خاوری و باختری ۱۶ حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز ۶ واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شدهاست. در سطوح ایوانهای شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگارههای گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگهای سیاه و زرد به چشم میخورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض ۷٫۹۰ متر و طول۸٫۵۰ متراست که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستانهای طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت ۲۰٫۳۰ متر استوار گردیدهاست. گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشیهای فیروزهای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشستهاست. سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزودهاست. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد.کتابخانه حسینی در طبقه فوقانی این مسجد قرار دارد.
ایوانهای مسجد جامع زنجان
ایوانهای چهارگانه این مسجد کاملا با یکدیگر قرینه بوده و ایوانهای شمالی و جنوبی آن دارای تزئیناتی زیبا با تکنیکهای کاشیکاری و به سبک هنری دوره قاجار و با استفاده از رنگهای سیاه و زرد صورت گرفته است.
ایوان جنوبی با قرار گرفتن در فاصله شبستان گنبددار و صحن و تقسیم شبستانهای زنانه و مردانه به طور قرینه زیبایی مسجد را چند برابر کرده است.
مسجد جامع زنجان شامل طاق نماهایی است که داخل این طاق نماها با کلمات الله، محمد (ص)، علی (ع) به خط کوفی معقل به رنگ مشکی و با زمینه نارنجی مزین شده است.
آنچه که بیشتر از هر چیزی در این مسجد نمایان است و زیبایی آن را فزون میدهد نقش سمبلیک درخت زندگی در دو طرف ایوان است.
ایوانهای غربی و شرقی مسجد جامع زنجان نیز با استفاده از طرحهای هندسی و استفاده از رنگهای آبی و مشکی و زرد در کاشیکاری آن زیبایی مسجد را بیشتر کرده و دیدهها را به خود مجذوب میکند.
ورودی اصلی مسجد جامع زنجان برطبق معمول مساجد چهار ایوانی در ایوان شمالی قرار گرفته و ایوان شمالی به قرینه ایوان جنوبی ساخته شده است و با کلمات محمد (ص) و علی (ع) با خط کوفی معقل و با استفاده از کاشیهای ختایی زینت داده شده است.
به طور کلی کلیه ایوانهای چهارگانه مسجد جامع زنجان به سبک دو پوششی ساخته شده است و پوشش نخستین تکیهگاه آن به صورت تزیینات و پوشش دوم سقف ایوانها را تشکیل داده است.
موقوفات مسجد و مدرسه جامع
عبدالله میرزا پس از ساخت مسجد و مدرسه مقادیر زیادی موقوفه را ضمیمه این مسجد و مدرسه میکند تا پشتوانه اداره مسجد شود. این موقوفات که در سندی گردآوری شده به این قرار است: (در حال حاضر اصل سند موجود است.)
۱. روستای لگاحی شش دانگ؛
۲. روستای شیلاخور شش دانگ؛
۳. دکاکین بازار قیصریه ۶۳ باب دکان و ۴ باب خواجهنشین؛
۴. حمام واقع در پشت مسجد و سمت شرق بازار قیصریه معروف به حمام شاهی؛
۵. طاحونه والارود؛
۶. روستای گلجیک (مقدار مشخص نیست)؛
۷. طاحونه گلجیک شش دانگ
موارد مصرف موقوفات
۱. برای مدرس و مؤذن و خادم از قرار مدرس ۱۰۰ تومان نقد، ۱۱ خروار جنس و مؤذن ۳۰ تومان نقد و ۳ خروار جنس، خادم ۴۰ تومان نقد و ۳ خروار جنس؛
۲. برای حجرههایی که طلبه دارند ۸۰ تومان نقد، ۴۰ خروار جنس (که ۲۰ باب حجره هر باب دو نفر طلبه برای هر یک ۲ تومان نقد و یک خروار جنس میشود)
۳. فراش ۴۰ تومان نقد، ۱۰ خروار جنس؛
۴. متولی ۱۰۰ تومان نقد، ۱۰ خروار جنس؛
۵. ناظر به اندازه متولی؛
۶. تعمیرات مسجد و مدرسه ۲۹۰ تومان نقد و ۳۰ خروار جنس؛ لازم به ذکر است این موقوفات مربوط به ۱۹۳ سال قبل میباشد و مقادیر یادشده به طور سالیانه داده میشود (تاریخ سند این موقوفات به تاریخ تأسیس مسجد و مدرسه بر میگردد).
چگونگی نظارت و تولیت بر مسجد و مدرسه
امر تولیت در زمان واقف و مؤسس مسجد بر عهده آیتالله سیدمحمد طارمی سردانی بوده و سپس به اولاد ذکور پس از او رسیده است. هم اکنون آیتالله سید محمد حسینی زنجانی از مراجع تقلید تولیت این مسجد را برعهده دارد.
منابع
fa.wikipedia.org
citypedia.ir
farsnews.com