امامزاده زیدالکبیر در منتهی الیه شرق شهرستان ابهر در استان زنجان قرار دارد، و بر اساس کتاب منتقله الطالبین نسبت شاهزاده زیدالکبیر به نخستین پیشوای شیعیان جهان باز می گردد. شاهزاد زیدالکبیر از صوفیان برجسته و پرهیزکار و وارستگان عصر خود در ابهر بوده و زیارتگاه وی مورد احترام اهالی شهر است.
ویژگیهای معماری
بناى امامزاده از دو قسمت تشکیل شده است: قسمت نخست آن به عنوان فضاى ابتدایی ورود به شبستان اصلى ساخته شده، سقف این قسمت را طاق و تویزه هاى زیبایى پوشش داده، پرکشى هاى گچى زینت بخش این عنصر معمارى شده است. فضاى دیگر که با یک ورودى با هشتى ارتباط پیدا می کند، قسمت اصلى بقعه به شمار مى رود. این دو قسمت، در وضعیت کلی پلان بقعه را مربع مستطیل کرده، با این تفاوت که زوایاى جبهه جنوبى با تبدیل به قوس هاى زیبا، فرم مستطیل را تغییر داده است. تار و پود بنا از آجر است که در قسمت داخلى گچکارى و در نماى بیرونى کاشی کارى آنرا زینت داده است. اطراف بنا را ایوان هاى زیبایى محاط کرده که قرینه سازى در آن به طور کامل رعایت شده است. گنبد آرامگاه، دوپوش و از نوع رک است که با گلویی مخروطی و بلند خود تداعی کننده برج های آرامگاهی است. سبک خاصی که در سده های سوم و چهارم هجری قمری وارد عرصه معماری ایران شد. از ویژگی های این گنبد سطوح خارجی آن است که پوشش کاشی فیروزه ای مزین به طرح های هندسی و کاربندی رنگی زیبای آن بر سطح گچی در نمای داخلی است. بدنه گریو بلند، از آجرکاری زیبایی برخوردار است و در بالای آن، قطار متناسبی ایجاد شده که یک لبه پیش آمده را روی خود حمل کرده و از روی آن، بدنه مخروطی شکل گنبد برپا شده است.
بلندی دکل بنا در حدود ۱۳ متر و ارتفاع گنبد و قطر ساقه آن ۵ متر است. گنبد بنا از نوع دو پوش بوده که پوسته داخلی آن در ارتفاع ۵ متری از سطح قبه است. برج و گنبد امامزاده به شکل مخروط بوده و از آجر ساخته شده است. بر بالای این بقعه، گنبد کاشی کاری شده بسیار زیبایی با جرزهای چهارگانه نشسته و ابهت خاصی به بنا بخشیده است. در گذشته بر بالای صندوق چوبی آرامگاه، کلاه خودی طلا با زنجیره هایی از همان جنس به طور معلق نصب بود و شمشیر قدیمی گرانقیمتی که روی قبضه آن نوشته هایی به چشم می خورد، قرار داشت که امروز اثری از آنها در دست نیست.
بقعه دارای دو درگاه شرقی و شمالی است که در چوبی درگاه شمالی، مشابه درهای کنده کاری و فلزکاری شده زیبای دوران سلجوقی است و اثری نفیس به شمار می رود. در گذشته یک جفت درب چوبی منقوش قدیمی سمت شرق امامزاده وجود داشت که باستان شناسان نوع چوب آنرا چوب چیت تشخیص داده بودند. شوربختانه اندازه این درب ها هم در مرمت و بازسازی جابجا شده و در محل دیگر نصب شده است. داخل بنای امامزاده بدون تزئین است و بجز مقرنسی که زیر گنبد به جای مانده زینت دیگری ندارد.
تاریخ ساخت و مرمت
به دليل دخل و تصرف فراوان در طی قرون متمادی، شكل و پلان اصلی اين بنای قديمی نامعلوم است و تنها سند مكتوبی كه می توان بر اساس آن زمان تقريبی ساخت يا تعميرات سازه ها را مشخص كرد قطعه شعری است كه بر روی بدنه در چوبی آن مزين به نگاره های گياهی حكاكی شده كه بر اساس حروف ابجد تاريخ ۸۵۰ هجری قمری به دست می آيد و به اين ترتيب اين بنا را در رديف مقابر نيمه اول قرن نهم هجری قمری قرار می دهد. روی درب ها اشعاری نوشته شده که به طور برجسته نقر شده است:
به تعمیر شهزاد زیدالکبیر که باشد به روز جزا دستگیر
موفق شد استاد کار جهان سقی حسین کلب این آستان
به تاریخ آن «عقل کل گل شگفت» مریزاد دست آفرین باد گفت
بنای چهارضلعی به شیوه بناهای دوره ایلخانان است که ایوان های شمالی و شرقی آن در عصر صفویه و ایوان های جنوبی و غربی بنا در دوران اخیر به آن اضافه شده اند. زیارتگاه زیدالکبیر در سال ۱۳۲۶ شمسی مطابق با سال ۱۳۶۸هجری قمری بازسازی و مرمت شده است. به همین مناسبت اشعاری در مدح و منقبت امامزاده و بانی تعمیر آن به وسیله ابوالمعالم فخیم ابهری سروده شده که به صورت تابلویی زینت بخش داخل صحن امامزاده شده است.
در قسمت غربی شاهزاده زیدالکبیر یک قطعه سنگ نوشته سفید کوچک در بنا کار گذاشته شده که تاریخ تعمیر قبلی امامزاده را نشان می دهد. متن این کتیبه چنین است: تعمیر کرد گنبد و طاق امامزاده شاهزاده زیدالکبیر را حاجی امین الشریعه و تمام کرد حاجی جلال الدین ابهری به توفیق الله تعالی به تاریخ غره محرم الحرام ۱۰۷۵ هجری قمری.
منابع:
- kojaro.com
- fa.wikipedia.org
