تالاب ها از پدیده های طبیعی جالب توجه هستند که در پاره ای از مناطق کشورمان مشاهده می شوند. تالاب های خوزستان در حقیقت چاله هایی هستند که از آب های سطحی یا زیرزمینی اشباع شده اند؛ لذا در امتداد یا حاشیه رودها دیده می شوند. در این تالاب ها، جوامعی از گیاهان و جانوران ویژه این نوع محیط وجود دارند. تالاب های خوزستان از نظر تأثیر در آب و هوا و اقتصاد اهمیت فراوان دارند و مخصوصاً به دلیل ذخیره آبی و آرامش موجود در آنها همواره زیستگاه های مناسبی برای حیات‌وحش هستند. تالاب ها از نظر کنترل سیلاب، تغذیه آب های زیرزمینی، امکانات تفریحی، زمینه های تحقیقاتی و صید پرندگان نیز، اهمیت بسیار دارند. در خوزستان به علت کمی ارتفاع، آب دریا در قسمتی از کرانه ها (بین اروند رود تا رأس تویشه) و جریان رودخانه ها در سایر نقاط، باتلاق های وسیعی را ایجاد کرده اند که به علت دارا بودن آب دائمی و نی زیاد، هور نامیده می شوند. در قسمت های داخلی، هورهای مهم در نواحی دشت آزادگان و شادگان واقع هستند. بزرگ ترین هور خوزستان، هورالعظیم است که از آب های کرخه، دویرج، و اروند رود تشکیل می شود.
هورالعظیم که هورالهویزه نیز نامیده می شود، در بخش غربی دشت آزادگان در نواحی مرزی ایران و عراق، حدّ فاصل رود های کرخه و دجله واقع شده و از رود کرخه و نهرهای شرق رود دجله تغذیه می شود و سرریز آب آن به دو رود دجله و شط العرب در خاک عراق وارد می شود. (شط العرب در عراق جاری است و چون به مرز می رسد، رود کارون به آن ملحق شده و اروند رود نام می گیرد.)، وسعت آن بین ۴۵۰۰ تا ۵۶۰۰۰ کیلومتر مربع متغیر است. این هور که به طول ۱۰۰ و عرض ۱۵ الی ۷۵ کیلومتر است، از غرب به وسیله رود دجله، و از شرق به وسیله جلگه همواری در خاک ایران محدود است. در خاک عراق از جنوب تا کنار دجله و از شمال تا چند کیلومتری شهر عماره در امتداد دجله ادامه دارد و در ایران، شهرهای بستان، سوسنگرد و هویزه در کنار این هور قرار دارند. رودخانه کرخه پس از عبور از کنار شوش و پیمودن کوت الهواشی بسوی غرب جریان می یابد و در مجاورت سوسنگرد با عرض ۱۰۰ و ژرفای ۲ متر برای استفاده کشاورزی به سوی بستان می رود و سپس وارد هورالعظیم می شود. قسمتی از آب رود دجله در مقابل عماره وارد این هور می شود و حتی در جناح خود نیز هورالحمار را به وجود می آورد. رودخانه دویرج نیز پس از عبور از مرز وارد هور می شود. سراسر هور پوشیده از نی است که هر قدر به داخل آن پیش می رویم، ارتفاع آنها بیشتر می شود بطوریکه دید را محدود می کند. ژرفای آب در کناره های هور تقریباً کم است، ولی به تدریج در وسط آن به چند متر می رسد. مساحت مشخص شده توسط اداره کل محیط زیست خوزستان به عنوان تالاب حدود ۱۱۸۰۰۰ هکتار می باشد. حدود ۳۲ هزار هكتار از آن در ايران و ۷۰ هزار هكتار آن در كشور عراق است.
تاریخچه منطقه
حاشیه نشینان این تالاب که از مردمان ایرانی و عراقی عرب تبار می باشند، تا پیش از وقوع جنگ ایران و عراق، در ده ها روستا و آبادی حاشیهٔ تالاب، با استفاده از این تالاب و نیز از آبزیان آن، درآمد خانواده های خود را تأمین می کردند. روستاهای زیادی در حاشیه تالاب وجود داشت که در دوران جنگ با عراق زندگی در آنها متوقف شد. صدام با خشک کردن عامدانه هورالعظیم، زندگی و اقتصاد منطقه را تغییر داد. مردم زیادی با ماهیگیری، گاومیش داری و شغل های وابسته به تالاب زندگی راحتی داشتند. اکنون شهر رفیع که با خشک شدن تالاب فاصله ۵ کیلومتری با آن پیدا کرده، نزدیک ترین شهر به آن به حساب می آید و در روستاهای آن حوالی، دیگر کسی زندگی نمی کند. میان سال های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۲، دولت صدام حسین، تلاش کرد تا این تالاب را خشک کند چون تصور می کرد گروه های مسلح مخالف حزب بعث، در این محل زندگی می کنند. بیشتر ساکنان این منطقه که عمدتاً شیعیان بودند، پس از خشک شدن این منطقه، به شهرها، و گروهی نیز به ایران نقل مکان کردند. تا سال ۲۰۰۳ و سقوط صدام که آب دوباره به این منطقه باز شد، بیشتر از ۹۰ درصد تالاب خشک شده بود. تقریباً تمام روستاهای مجاور تالاب بجز شهر رفیع، به طور کلی از بین رفته اند. خشک شدن کلان تالاب یا هورالعظیم میزان وقوع توفان های ریزگرد را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی بالغ بر حدود ۲۱ برابر استاندارد جهانی، مواجه شود.
موقعیت جغرافیایی
تالاب هورالعظیم در غرب استان خوزستان در انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است و دارای طول جغرافیای ۴۷ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۴۷ درجه ۱۶ دقیقه و۳۰ ثانیه طول شرقی و عرض جغرافیایی ۳۱ درجه ۵۳ دقیقه تا ۴۱ درجه عرض شمالی است. این تالاب مشترکاً در شهرستان های دشت آزادگان و هویزه استان خوزستان واقع گردیده است. هورالعظیم در جنوب غرب شهرستان هویزه واقع شده و شهر رفیع مرکز بخش میسان در فاصله ۳ کیلومتری آن قرار دارد.
پوشش گیاهی
گیاهان کفزی تالاب شامل نی، جگن (چولان)، لوئی، بردی، تره تیزک و گیاهان شناور تالاب گونه هایی از گیاهان هستند که ریشه در آب داشته، به صورت شناور در سطح یا بخشی از آب زندگی می کنند که شامل گیاهان قهوه ای سبزینه دار؛ تیره گل میمونیان می باشند. گیاهان سواحل تالاب که در مجموع گیاهانی که در خشکی اطراف و سواحل تالاب هستند را در بر می گیرند و شامل کاگله، کاهوی وحشی، سورمه صحرائی می باشند. مهمترین گونه های گیاهی این منطقه عبارتند از نی، جگن (چولان)، لوئی و نیلوفر آبی.
زندگی جانوری
تنوع جامعه پستانداران در تالاب بسیار محدود است ولی از این نظر که تأثیرات عمیقی بر روی ساختار زندگی انسانی دارد حائز اهمیت است. از جمله پستانداران معروف کنارزی منطقه تالاب گاومیش است که به صورت اهلی زندگی می کنند و بیشتر وقت خود را در نواحی ساحلی تالاب می گذرانند از سایر پستانداران تالاب می توان به گراز، سگ آبی و خفاش اشاره نمود. پرندگانی مانند دُراج، اردک مَرمَری، اِکراس افریقایی و عروس غاز نیز در این منطقه زندگی می کنند. در حاشیه هور روباه، شغال، سمور آبی، گراز، گربه جنگلی، حَواصیل، اردک و غاز پیشانی سفید نیز در حال زندگی هستند. چندین گونه ماهی در آب هور پیدا می شود، مانند انواع کپور، بیاح، بنی و آمور.اما حیوانی که همیشه بخشی از زندگی هور بوده، گاومیش است. منظره گاومیش هایی که در تالاب آب تنی می کنند، برای محلی ها صحنه آشنایی است. در مورد آبزیان بیش از ۱۲ گونه ماهی در تالاب زیست می کنند که عبارتند از بنی، عنزه، گتان، حمری، شلج، آمور، برزم، بیاح و کپور نقره‌ای. هورالعظیم محل زمستان گذرانی بسیاری از پرندگان آبزی و کنارآبزی از قبیل اردک ها، غاز خاکستری، چنگر، انواع آبچلیک و غیره می باشد. ۵ گونه پرنده کمیاب تالاب عبارتند از میوه خور، اکراس آفریقایی، عروس غاز، غاز پیشانی سفید کوچک و اردک مرمری.
قوانین شکار و صید
هرسال از ۱۵ اسفند ماه تخمگذاری و جوجه آوری پرندگان آغاز می شود که برای شش ماه هرگونه اقدام به شکار و صید پرندگان ممنوع و غیرقانونی است. در دیگر روزهای سال نیز تنها با کسب پروانه و رعایت دستورالعمل اعلامی از سوی سازمان محیط زیست مجاز به انجام شکار در مناطق آزاد می باشد.
معضلات
هورالعظیم به دلیل تأمین نشدن حق آبه مورد انتظار، با کم آبی رو‌برو است و تخلف قانونی شرکت پیمانکار چینی شرکت ملی نفت ایران در این منطقه نیز به تخریب بخشی از زیست بوم آن منجر شده است. هم اکنون قسمت هایی از زیست بوم بخش ایرانی این تالاب از بین رفته است. به دنبال فعالیت های صنعت نفت در منطقه، ارتباط آبی بین بخش های مختلف کلان تالاب (هورالعظیم) برقرار نیست و به همین دلیل این تالاب در برخی قسمت ها به حالت مرداب درآمده است. براساس گزارش سازمان محیط زیست ایران در ۱۶ خرداد ۱۳۹۶ ۸۰٪ کلان تالاب (هورالعظیم) احیاء شده‌است. اگرچه بعد از پایان جنگ تالاب دوباره آبگیری شد، اما اینجا با وجود جاده سازی و حفاری چاه های نفت، حال خوشی ندارد. خشک شدن هورالعظیم در تولید ریزگردها نقش زیادی داشته است.
مسیر دسترسی
راههای دسترسی به منطقه شامل: راه آسفالته سوسنگرد- بستان - چزابه، راه آسفالته هویزه-رفیع، راه شنی و نظامی پاسگاه های طبر، شط علی و راه آسفالته اهواز، جاده سید خلف به طلائیه است. از اهواز تا قلب هورالعظیم حدود یک ساعت و نیم، از هویزه ۴۰ دقیقه و از دشت آزادگان ۲۵ دقیقه فاصله است. اگر می خواهید از میانه هور عبور کنید، خود را به روستا و اسکله شط علی در نزدیکی پاسگاه کیان دشت و هورالعظیم برسانید. جاده معروف به شط علی بیست کیلومتری طول دارد و از هور عبور کرده و در نهایت به مرز منتهی می شود. از کنار منطقه نفتی یاران نیز یک جاده با فاصله دوازده کیلومتری به هور می رسد. جاده های موجود در تالاب جاده طبر- شط علی و جاده شرکت نفت از جمله راه های دسترسی جهت مشاهده حیات وحش می باشد.
مناطق قابل توجه اطراف
در دوران جنگ ایران و عراق شهرستان دشت آزادگان متحمل خسارات سنگینی گردید و تقریباً به طور کامل ویران شد. این منطقه در طول حیات خود شاهد فراز و نشیب های فراوانی بوده به طور‌یکه از تاریخ کهن آن آثاری باقی نمانده است. مناطق عملیاتی دهلاویه، هویزه و چذابه، جفیر، طلائیه برای گردشگران جالب توجه است.
منابع:
- میراث فرهنگی خوزستان
- roshdmag.ir
- fa.wikipedia.org
- visitiran.ir
- iranhotelonline.com
