ارجان در حوالی بهبهان کنونی و میانه راه شیراز و اهواز قرار گرفته بود. تاکنون به واسطه اشياء بدست آمده در كشفيات باستان شناسي سال ۱۳۶۱ (هجري شمسي) در شهر قديمي بهبهان یا همان ارجان، قديمي ترين دوره تاريخي آن نشان از هزاره دوم پيش از ميلاد مسيح دارد. نقوش جام ارگان كه نشانگر مركزيت اين منطقه است عظمت فرهنگي-هنري و شوكت اجتماعي مردمي را از عمق تاريخ ارگان (ارجان) بیان می کند كه تا به حال براي محققان نقطه تاريكي به شمار مي آمد و بدين طريق نشان مي دهد كه ارگان در دوره ساساني بوجود نيامده و عظمت خود را تنها در اين دوره بدست نياورده است بلكه اين شاهان ايلامي بوده اند كه اين منطقه را براي زندگي برگزيده و آن را شكوفا کرده اند. از وضعيت ارگان در دوره مادها و چگونگي حاكميت بر اين ناحيه تا كنون سند و مدركي بدست نيامده است. شهر قديمي بهبهان (ارگان) در دوره هخامنشي نیز به واسطه قرارگيري بر يكي از مهمترين راه هاي ارتباطي آن زمان يعني راه شاهي كه از لیديه در كنار درياي مديترانه شروع مي شده و شوش را از طريق ارگان به پاسارگاد متصل مي نموده، از رونق و اهميت قابل توجهي برخوردار بوده است. یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی حلقه قدرت طلایی ارجان است. شکل حلقه طلائی (قدرت) ارجان تجسمی از یک لوتوس (نیلوفر آبی) است که حامل پیامهای ذهنی و اساطیری است. این حلقه طلائی ۲۳۷ گرم وزن دارد و متصل به یک دسته مجوف است. قدمت این حلقه قرن هشتم قبل از میلاد است. تا کنون نظیر این حلقه طلائی در هیچ یک از حفاریهای علمی بدست نیامده است.
در دوره ساسانی نیز ارجان از ایالات مهم در منطقه جنوب غربی ایران به شمار می آمد. رشد و شکوفایی این منطقه در دوران اسلامی بیشتر شد؛ و سلسله هایی همچون صفاریان، آل بویه، سلجوقیان و اتابکان در این ناحیه حکومت کردند. تا پیش از ورود اسلام ساکنان این منطقه همچون سایر نقاط ایران پیرو آئین هایی همچون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بودند، پس از اسلام گروه های مختلف اسلامی در این ناحیه حضور داشتند که از جمله آنان می توان به اسماعیلیان، خوارج، فرقه های مختلف اهل سنت و شیعهٔ اثنی عشری اشاره کرد. سرانجام ارجان پس از سال ها رونق بین قرون، شش و هفت هجری متروک گشت.
عوامل اصلی نابودی ارجان
در روند متروک شدن و نابودی ارجان دو عامل عمده تأثیر داشت که به دو دستهٔ طبیعی و انسانی تقسیم می شود. از عوامل طبیعی می توان زلزله های متعدد و قحطی و بیماری را نام برد؛ و عوامل انسانی که بسیار مهم تر هستند عبارتند از جنگ های متعدد بین مدعیان حکومت، وجود قلعه های اسماعیلی و مشکلات وابسته به آن که از جملهٔ آنان می توان غارت، دزدی و ناامنی را نام برد. مهاجرت های متعدد خارج از منطقه و تغییرات اساسی در سیستم جغرافیای سیاسی-اداری ایالت های فارس و خوزستان هم باعث حذف نام ارجان شد. از مکانهای باقی مانده از ارجان به این مکانها می توان اشاره کرد:
قلعه ارجان
این قلعه که در زمان ساسانیان و برای دفاع در برابر هجوم اقوام عرب در قسمت شمال غربی بهبهان ساخته شده، در مرتفع ترين قسمت کوه متکى به يک تخته سنگ بزرگ بوده و آب باران از همان تخته سنگ وارد انبارهاى قلعه مى شده و آنها را پر مى کرده است. اسلوب ساختمان برج ها از قلاع رومى اقتباس شده و به شکل مکعب است. صحن قلعه ارجان نسبتاً وسيع است و از طرف صحن، سه طبقه حجره يکى بالاى ديگرى ديده مى شود و تمامى حجره ها داراى طاق چند شاخه معروف به طاق رومى هستند.
آرامگاه ارجان
در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در نزدیکی این محوطه باستانی، آثار یک آرامگاه متعلق به حدود هزاره دوم قبل از میلاد و دوره ایلامی کشف شد که باب جدیدی در باستانشناسی این محوطه تاریخی گشود. این آرامگاه حاوی تابوتی بزرگ از جنس برنز بود. اشياي درون تابوت عبارت بودند از بازمانده هاي اسكلت، توده پارچه، حلقه طلاي كتيبه دار، ۹۸ دگمه طلايي در سه نوع، خنجر فلزي با دسته مرصع و بست طلايي و نگين عقيق. همچنین ده ظرف استوانه ای، یک میله نقره ای، تنگ و ساغر و سینی برنزی با تصاویر تاریخی که به ۸۰۰ سال پیش از میلاد برمی گردند. یکی از کشفیات مهم این محوطه تاریخی، حلقه قدرت زرینی است که در دست چپ متوفی قرار داده شده است. آرامگاه های این منطقه دسته جمعي بوده اند اما در اواخر اين دوران شيوه خاك سپاري درون تابوت هاي سفالي و گلي در ناحيه دشت رسم بوده است.
حمام ارجان
حمام ارجان در قسمت شمال غربي قدمگاه امام رضا در قسمت پايين دره و در ارتفاع ۵ متری از سطح فعلی رودخانه قرار دارد. اين بنا متعلق به دوره ساساني و مرتبط با شهر قديم ارجان است. بناي حمام به صورت چهار ايواني است كه در حال حاضر به علت اين كه كف آن تا ارتفاع زيادي بر اثر ريزش سقف ها و سنگ هاي كناره دره پر شده، پلان آن به طور کامل ديده نمي شود ولي آنچه كه در حال حاضر قابل مشاهده است، يك قسمت مربع شكل مركزي است كه چهار ايوان كوچك در چهار جهت آن قرار دارد. ايوان ها كه روي چهار ستون قرار داشته اند، با طاق هاي جناقي به هم متصل شده و قسمت مركزي، سقف گنبدي داشته كه در حال حاضر فرو ريخته است. سقف ايوان ها و اتاقك هاي باقي مانده به صورت طاق و تويزه مي باشد. در قسمت شمال و جنوب ايوان شرقي دو اتاقك كوچك ديده مي شود كه در امتداد ايوان هاي شمالي و جنوبي هستند. در اصل در چهار طرف بين ايوان ها چهار اتاقك كوچك قرار دارد. از گوشه شمال غربي وارد يك قسمت راهرو مانند مي شويم كه به يك اتاقك مدور مي رسد كه اطراف آن اتاقك هاي كوچكي ديده مي شوند كه احتمالاً قسمت مركزي محل خزينه بوده و حجره هاي اطراف آن محل شستشوي افراد بوده است. سقف اين قسمت هم گنبدي است كه بيشتر آن فرو ريخته است. در قسمت بالاي سقف هاي باقي مانده، روزنه هاي دايره اي برای تأمين روشنايي تعبيه شده بود. مصالح به كار رفته در بنا، سنگ و ساروج است و سطح ديوارها به وسيله ملاط ساروج پوشانده شده است.
پل امام رضا يا پل ارجان
اين پل كه در كنار رودخانه مارون در نزديكي روستاي امام رضا (ع) و قدمگاه امام رضا (ع) واقع شده، متعلق به دوره ساساني است. اين پل داراي دهانه اي طاق مانند است که در سمت راست رودخانه باقي مانده و چند پل و سنگفرش بستر زير پل نيز در حول و حوش بالا و پايين ديده مي شود. تمامي آثار بجا مانده ساساني است و از سنگ و ملاط گچ ساخته شده است. آثار پل کوچک ديگري پائين تر از پل بزرگ ديده مي شود.
پل سفلائي ارجان
اين پل كه در كنار رودخانه مارون واقع شده، پهنائي برابر ۱۳ متر داشته است. سمت غربي پل تقريباً سالم مانده ولي سمت شرقي كه در معرض جريان آب قرار داشته به شدت آسيب ديده است. قسمتهايي که جريان آب به سوي آنها مي آيد از قسمتهايي که آب از آنها دور مي شود باريکترند. بر ديوار مياني حفره هايي به پهناي نود و پنج سانتيمتر وجود دارد. در سمت غربي، اين حفره ها بوسيله راههايی به هم مربوط مي باشند. شيب هاي درازي از جاده تا نزديک آب وجود دارد و اين جاده از روي پلي با يک قوس بزرگ عبور مي نموده است. اين پل مي تواند بر مبناي پل عليائي خيرآباد، قابل نوسازي باشد. آثار اين پل را مي توان در ارتباط با ارجان در نظر گرفت و آثار باقي مانده را بايد حداكثر به اواخر دوره قبل از صفوي منسوب کرد.
قدمگاه امام رضا (ع)
بنای قدمگاه امام رضا (ع) در کناره رود مارون در حدود ۱۰ کيلومتری شمال شرقی بهبهان واقع شده است. طبق آنچه که در بين مردم سينه به سينه منتقل شده، اين مکان محل استراحت امام رضا هنگام عزيمت به خراسان بوده است. قدمت بنا به دوره ديالمه می رسد که در دوره های بعدی تعميراتی بر روی آن صورت گرفته است. بنا شامل يک حياط در سمت شمال است که ساختمان اصلي در قسمت جنوبي آن قرار گرفته است. اين قسمت شامل يک بناي چهارگوش به ابعاد پانزده در هفده متر مي باشد که شش ستون قطور آن را به صورت يک تالار ستوندار درآورده است. ستونها در دو رديف موازي قرار گرفته اند. بنا در گذشته و حال کاربري مذهبي داشته و محل زيارت اهالي منطقه مي باشد و در نزديکي شهر قديمي ارجان و آثار به جاي مانده از حمام و پلهاي ارجان قرار دارد.
موقعیت مکانی
خرابه های ارجان در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بهبهان در دو طرف حاشیه رود مارون اطراف قدمگاه امام رضا بهبهان واقع شده است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری بهبهان
- شهرداری بهبهان
- fa.wikipedia.org
- saednews.com
- civilica.com
