قلعه جلال الدین یکی از برجسته ترین قلعه های نظامی خراسان شمالی است که در سده های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه که بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم قرار گرفته، اهمیت راهبردی آنرا را دو چندان می کرده است. در سال ۱۳۸۶ مرمت بنای این قلعه آغار شد و پس از چهار سال در سال ۱۳۹۰ خورشیدی موزه مردم شناسی قلعه جلال‌الدین در گرمه بازگشایی شد.
وجه تسمیه
نظریات مختلفی در خصوص اینکه این قلعه متعلق به کدام جلال الدین تاریخ می باشد، وجود دارد. عده ای این قلعه را به جلال الدین سلجوقی و عده ای آن را به جلال الدین؛ بنیانگذار سلسله جلالیه نسبت می دهند اما نظریه ای که در حال حاضر مطمئن تر و محتمل تر از بقیه به نظر می رسد این است که قلعه جلال الدین یک قلعه نظامی است که مربوط به قرن هفتم هجری قمری می باشد و آن را به سلطان جلال الدین خوارزمشاه نسبت می دهند. بر این اساس به نظر می رسد که این قلعه به دستور سلطان جلال الدین و در هنگام حمله مغول به ایران و در جریان جنگ و گریزهای سلطان جلال الدین و در زمانی که وی پس از مرگ پدرش در جزیره آبسکون (آشوراده کنونی) از جانب مازندران به سمت شرق ایران حرکت نمود تا خود را برای مقابله با سپاهیان مغول آماده سازد، ساخته شده باشد.
جلال الدین در جنگ با مغولان به غزنه رفت و بعد از چند پیروزی، در نبرد با چنگیز‌خان در سواحل رود سند مغلوب شد و تا پنجاب و سند هندوستان فرار کرد و امپراتوری کم دوامی در آنجا بنا نهاد. اما فرار وی منجر به اولین حمله مغول به هند شد. جلال الدین پس از دو سال توقف در هند به امید تجدید بنای امپراتوری به ایران بازگشت و بعد از یک دهه پرتلاطم حمله به عراق و قفقاز در سال ۶۲۸ قمری در حال فرار از دست مغولان در کردستان کشته شد.
ویژگیهای معماری
موقعیت ساخت بنا در بالای کوه، با دیوارها و برج و باروهای مرتفع، قلعه جلال‌الدین را به دژی مستحکم و نفوذ ناپذیر در این منطقه تبدیل می کرد. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت یک شش ضلعی منظم روی سطح ناهموار و صخره ای تپه بلندی احداث شده است. این قلعه با پلانی شش گوش، دارای شش برج مدور در اطراف است و درِ ورودی آن در ضلع جنوبی قرار دارد که در گذشته عمارتی نیز بالای درِ ورودی قرار داشته‌است. این قلعه در گذشته دو یا سه طبقه بوده که این قلعه را به شهر جاجرم متصل می ساخته‌است. قلعه جلال الدین از نظر ابعاد معماری در نوع خود کم نظیر است و باروی آن در تراز پایین و تا ارتفاع ۵ متری نزدیک به ۳ متر ضخامت دارد. روی هم رفته بلندای بارو در ضلع شرقی حدود ۱۵ متر است. این قلعه در داخل از چهار اتاق در میان برج ها ساخته و خمره هایی نیز در بدنه دیوارهای داخلی جهت جمع آوری آب و آذوقه ایجاد شده است. در ضلع جنوبی و سمت راست درِ ورودی این قلعه راه پله ای جهت دسترسی به برج های نگهبانی قرار دارد و روزنه هایی در تمام طول دیوارهای اطراف و برج ها نیز ایجاد شده است. عمده مصالح این قلعه از سنگ و ملاط ساروج و در بعضی نقاط از آجر ساخته شده است.
تامین آب قلعه
در پایین و ضلع جنوب غربی قلعه چشمه آب شیرینی وجود دارد که آن نیز موسوم به جلال الدین می باشد و آب آن به طرف جنوب شرق و به طرف جاجرم جریان دارد. چاهی به قطر حدود ۳ متر در گوشه غربی حیاط قلعه حفر شده است که شاید دسترسی قلعه نشینان به منبع آب دایمی را فراهم می کرده است. با توجه به بستر صخره ای قلعه، بی تردید حفر این چاه در دل سنگ از شاهکارهای مهندسی در زمان خود بوده است. این چاه حالا تقریباً بیست ذرع عمق دارد و پیداست که پر شده است. آنچه معلوم می شود چون چشمه بزرگی است، دامنه تپه ای که قلعه بالای آن ساخته شده منفجر است، این چاه پایابی بوده که آب از آن با مشک بالا می آورده‌اند. در دهنه چاه صناعت و بنایی نشده همان حفره است و در اطراف چاه آثار کلنگ دیده نمی شود؛ مثل این که این دهنه طبیعی است.
موزه قلعه جلال الدین
یکی از ویژگی های منحصر به فرد این موزه قلعه که آن را از نظر محتوایی از نمونه های مشابه خود متمایز ساخته شیوه پرده خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصایب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می شود. در طبقه اول موزه وقایع تاریخی دوران مغول و زندگی جلال‌الدین روایت می شود. برج های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی های منحصر به فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هر کدام از برج ها به صورت جداگانه می باشد.
سایر قسمت های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرارگرفته که این ویژگی به بازدید کننده امکان می دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع ترین قسمت های قلعه، با ویژگی های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا گردد. با توجه به معروف بودن قلعه به «قلعه جلال الدین» و اینکه نمی توان آن را به یقین به هیچ کدام از شخصیتهای معروف جلال الدین در تاریخ ایران منسوب کرد در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیتهای معروف جلال الدین در قالب تابلوهایی به بازدید کننده معرفی شده است.
امکانات گردشگری
از جمله امكانات اين موزه كه براي رفاه حال مسافران آماده شده است سرويس بهداشتي، پاركينگ و سفره خانه سنتي در كنار چشمه زيباي جلال الدين است. نورپردازی، ساختمان نگهباني و توقفگاه خودرو در مجاورت موزه قلعه جلال الدين از دیگر امکانات آن است.
موقعیت مکانی
این قلعه در پنج کیلومتری غرب شهرستان گرمه، انتهای بلواراما رضا (ع) قرار دارد. قلعه جلال الدین در حد ّفاصل جاده گرمه به جاجرم، بر روی تپه نسبتاً مرتفع سنگی قرار گرفته است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان شمالی
- fa.wikipedia.org
- visitiran.ir
- kojaro.com
- irna.ir
