مسجد جامع شهرستان جاجرم با معماری منسجم و تزئینات ساده یادگاری از اوایل اسلام است و به روایتی به دوران سلجوقیان بازمی گردد که اکنون همچنان پابرجا و استوار است. بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر بر جای مانده اند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دورۀ سلجوقی نسبت می دهند.
این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار گرفته که به یک صحن کوچک وصل می شود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستان هایی ساخته شده که هر یک حدود ۳ متر عرض دارند. فضای شبستانها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط است. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در راستای شبستان اصلی ساخته شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن استفاده می کردند. سقف این تالار با طاق های لاچسبان پوشش یافته و در منتهی الیه جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.
مسجد جامع جاجرم بر خلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبد خانه چند کاشی فیروزه ای کتیبه دار وجود دارد که به شدت آسیب دیده اند. به غیر از این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمرکز یافته که اغلب شامل تزیینات گچبری، کاربندی ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکی ها و چند کتیبه است. در دوره های متاخر اسلامی (احتمالا صفوی) در برخی قسمت ها روی اندود گچ را با رنگ قرمز اخرایی تزیین کرده اند.
جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بلند به فضای گنبدخانه منتهی می شود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبدخانه، در میانه دیوار جنوبی قرار گرفته و ۲۳۵ سانتی متر ارتفاع و ۸۵ سانتیمتر عمق دارد. گنبد دایره ای بنا به کمک چهار فیلپوش که راس آنها به شکل ترکش های خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوار شده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره ۲۴ پر به طور برجسته کار شده است. مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به احتمال فراون در اصل پوشش کاشی داشته که امروزه به غیر از بخش کوچکی که از آن یاد شد از بین رفته است. مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و به نظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به نحوی که شاکلۀ کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.
در حال حاضر کتیبه کاشی های ایوان جنوبی آسیب دیده است. تحقیقات به عمل آمده در محل نشان می دهد در سال های پیش مسجد کتیبه ای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان می داده است: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هـ ساقط شد ماده، تاریخ درج شده در بیت دوم (کلمه غنج) سال ۱۰۳۴ را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احتمالا در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می داده و بعد ها از بین رفته است. سه کاشی کنونی نیز احتمالا به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابه جا شده و از هم دور افتاده اند. این کاشی ها که اعتماد السلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه کرده از نظرتکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل مقایسه هستند. بنابر این تاریخ مذکور در آنها (۵۵۷هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.
موقعیت مکانی
جاجرم، خیابان ۱۵ خرداد جنوبی
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان شمالی
- fa.wikipedia.org
- shabestan.ir
- tasnimnews.com
