عمارت مفخم بزرگترين و شاخص ترين اثر تاريخي دروۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ 1300 هجری قمری بدستور يار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به عنوان محل سکونت وی و خانواده اش ساخته شده است.
معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است.
اين بنای مجلل 34 اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون كاشيكاري معرق، معقلي، هفت رنگ و با طرحها و نقوش انساني، حيواني، اسليمي، ختايي و هندسي زینت یافته است. مصالح بکار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان داراي دو ايوان شمالي و جنوبي مي باشد، سرتاسر بنا با کاشي هاي خشتي و هفت رنگ زيبا در اندازه و شکل هاي مختلف به رنگهاي فيروزه اي، زرد، صورتي، بنفش، سفيد، سبز، سرخ و سياه کاشي کاري شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زينت داده شده است. نماي بيروني ساختمان تصاويري از دو فرشته بالدار، چهره هاي انساني، نقاشي از گل و گياه و پرنده، طبيعت و طرحهاي هندسي سده 13 را به تماشا مي گذارد.
چشم‌نوازترین تزیینات، در لچکی‌های چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شکل افریز مرکزی دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچکها ایجاد شده که به نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشیهای هفت رنگ تصویر شده است.
کلنل ادوارد ییت انگلیسی که حدود یک قرن پیش در این بنا با سردار مفخم دیدار داشته در توصیف یکی از اتاق‌ها نوشته: دیوارها با تعدادی نقشه تزیین شده بود، اتاق پذیرایی با شمعدان‌ها و آیینه‌های زیبا پوشیده شده و کف آن نیز با قالی‌های قالب دوزی شده ابریشمی رشتی فرش شده بود.
از نکات قابل توجه بنای آینه‌خانه، وجود تصاویر 134 تن از شخصیت‌های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار از جمله تصویر شاه طهماسب، شاه عباس، آقا محمدخان، فتحعلی‌شاه و کریم خان زند و همچنین سران حکومتی کشورهای همجوار است.
اين بناي تاريخي با شماره 952 در فهرست آثار تاريخي به ثبت رسيده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان شناسی و مردم شناسی استان تبدیل شده است.
موزه هاي مردم شناسي از جمله موزه هاي تاريخي هستند که در آن گوشه اي از فرهنگ اقوام و ملل يک منطقه را در قالب هاي آداب و رسوم، مشاغل سنتي و صنايع دستي به نمايش گذاشته مي شود. بخش مردم شناسي موزه از سه موضوع کلي اقوام، مشاغل و آئين ها تشکيل شده است.
در ادامه محتوای هر یک از بخش های موزه مردم شناسی معرفی شده است.
زندگي روستايي
پوشاک
در اين غرفه پوشاک اقوام محلي شامل فارس (تات)، کرمانج، ترک و ترکمن در قالب مجسمه های ساخته شده بر اساس مشخصات ظاهري همان قوميت به نمايش در آمده است.
موسيقي مقامي
آلات موسيقي در سطح استان ار تنوع چشمگيري برخوردار است و دراين غرفه نمونه هايي از انواع آلات موسيقي همچون دوتار، کمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دايره به نمايش درآمده است.
طب سنتي
خراسان شمالي به دليل قرار گرفتن در يک منطقه کوهستاني و منطقه بياباني داراي پوشش گياهي منحصر به فرد. اين پوشش گياهي باعث شده که يکي از غني ترين مناطق در زمينه گياهان داروئي باشد. همچنين این منطقه درساخت انواع شربت ها، ادويه جات و عرقيات توانایی بالایی دارد.
صنايع دستي
صنايع دستي روايتگر باورهاي اقوام ساکن در خراسان شمالي است که در بافته هاي داري همچون گليم، چاروق، البسه محلي، نمد مالي، نساجي سنتي و ... تبلور يافته و در حقيقت هويت تاريخي و فرهنگي ايشان را بيان مي کند. در غرفه صنایع دستی نمونۀ هنرهای سنتی و صنايع دستي استان معرفي شده است.
چاروق دوزي
چاروق به نوعي پاي افزار و کفش اطلاق مي شود که از چرم ( معمولاً به رنگ قرمز) تهيه شده و پس از پوشيدن با ريسمانهاي ضخيم و بلندي به دور پا محکم مي شود. چاروق داراي نوکي برگشته است که با نخهاي الوان بر روي آن زينت مي شود. در گروه پاپوشهاي سنتي اين منطقه نوعي دمپايي زنانه به رنگ سبز فيروزه اي نيز وجود داشته که به نام «کُمُخت»(komokht) مشهور بوده است و نوع ديگري از دمپايي سنتي نيز که کاري تلفيقي از سنت و تکنيک امروزي است تحت عنوان«گرجي»(gorjee) توليد مي شود.
نساجي سنتي
چادرشب پارچه ايست با طرحها و نقش هايي مختلف ( چهارخانه و راهدار) که بر روي دستگاه نساجي 2 ورودي و 4 ورودي بافته مي شود و داراي عرض متغيير (40-50) سانتيمتر است که با حرکت وردها و جابجايي پدالها بوسيله پاها و ايجاد دهانه کار و عبور ماکو بافته مي شود. خراسان شمالي به عنوان يکي از خاستگاههاي اين هنر و ساير توليدات نساجي سنتي (حوله، دستمال و سفره) مطرح مي باشد. چادرشب در کارگاههاي خانگي توليد مي شود و معمولاً اين هنر در يک خانواده از مادر به دختر به ارث مي رسد و دختران در کنار مادران پارچه بافي مي کنند.
نمد مالي
نمد مالي از جمله مشاغل سنتي در تمام منطقه خراسان شمالي بوده است که با کاهش تقاضا در اين رشته، از رونق آن کاسته شده و بصورت محدود و با هدف صنايع دستي تزیینی توليد مي شود. مواد اوليه حرفۀ نمدمالي پشم حيوانات اهلي چهارپا (گوسفند و شتر) است که از متراکم نمودن توده هاي پشم و کرک در شرايط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته مي شود. از محصولات و فرآورده هاي نمدي مي توان زيرانداز نمدي، کلاه نمدي و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه که به صورت پالتو است را نام برد.
سفره هاي آييني
در همه جشن ها و آيين ها، در جامعه ابتدائي يا متمدن، خوردن و آشاميدن بخشي از آداب و رسوم جمع را تشکيل مي دهد که اغلب در قالب سفره هاي آييني تبلور پيدا مي کند. برخي از سفره هاي آييني معمولاً جنبه رسمي داشته و در زمانهاي خاص و در اکثر نقاط ايران برپا مي گردد. از مهمترين سفره هاي آييني مي توان به سفره هاي ملي ( هفت سين)، سفره هاي گذار( سفره آق قيون) و سفره هاي نذر اشاره کرد.
موزه باستان شناسي
موزه باستان شناسي خراسان شمالي که در طبقه فوقاني بناي عمارت مفخم قرار گرفته داراي 5 بخش اصلي مي باشد که متناسب با تقسيم بندي ادوار فرهنگي و گاهنگاري معیار باستانشناختي تحت عنوان بخش پيش از تاريخ، بخش تاريخي، بخش اسلامي، بخش سکه و مهر و بخش مرکز سفال ساماندهي و معرفي شده است. همچنين تالار جنوبي بنا که بزرگترين و اصلي ترين اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همايش جهت برپائي نشست ها، ويدئوکنفرانسها و گردهمائي ها تجهيز گرديده است.
منابع:
میراث فرهنگی استان خراسان شمالی
fa.wikipedia.org
yjc.ir
