بنای تاریخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراین، در چهار کیلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراین واقع شده است. قلعه در یکی از دره های باریک جبهه جنوبی کوه "سالوک" به نام دره زاری و برفراز صخره ای بسیار بلند و نفوذناپذیر در ارتفاع ۲۱۳۵ متر بالاتر از سطح قرار گرفته است. بنای قلعه صعلوک که گاهی به آن دژ سالوک هم گفته می شود، با وجود اهمیت فراوانی که دارد هنوز به دقت مورد مطالعه قرار نگرفته و ابعاد مختلف آن ناشناخته باقی مانده است و هنوز مشخص نیست این قلعه دقیقاً در چه زمانی، به دست چه کسانی و با چه اهدافی در چنان موقعیت دشواری ساخته شده است. در اشارات پراکنده محققان و تاریخ پژوهان به دژ سالوک، گاه و بیگاه ساخت این دژ را به دوره پیش از اسلام نسبت داده اند. از دیدگاه تاریخی نام قلعه صعلوک عمدتاً در متون تاریخی قرون هفت و هشت هجری ذکر شده است. قلعه سالوک در متون تاریخی به صورت قلعه یا دژ صعلوک ضبط شده است، صعلوک کلمه ای عربی به معنای دزد است و در بوستان سعدی به معنی درویش هم آمده است. صعلوکان در دوره اسلامی در مناطق کوهستانی و صعب العبور دژهای مستحکم و نفوذ ناپذیر بنا می کردند. از همین رو به احتمال فراوان قلعه سالوک به یکی از همین گروههای ضد حکومت یا صعلوکان تعلق داشته است.
معماری قلعه
قلعه صعلوک جزو استحکامات دفاعی قرون شش و هشت هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراین است که بر فراز یک برونزد صخره ای به شکل ذوزنقه قائم الزاویه به ارتفاع حدود شصت متر بنا شده است. این برونزد که دیواره های صخره ای آن به جز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیر قابل دسترسی است، در منتهی الیه شمالی دره زاری بر روی یک پشتۀ مرتفع قرار دارد که در مجموع ارتفاع قله آن را به حدود ۱۵۰ متر از کف دره می رساند. برونزد صخره ای مورد بحث از سه طرف دیواره پرتگاهی و غیرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابل دسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بی تردید دروازه ورودی نیز در همین بخش بوده که امروزه به دلیل قرار داشتن این استحکامات و دروازه بر روی شیب تند بیشتر آنها فرو ریخته و فقط در برخی نقاط داغ آنها بر صخره باقی مانده یا فقط مقدار کمی از دیوار بارو یا برج ها قابل تشخیص است. صخره ای که قلعه را بر آن ساخته اند، در پهن ترین نقطه حدود ۱۴۰ متر عرض دارد. از برج و بارو پیرامونی قلعه فقط آثاری در شیب تند دامنه شمالی و جنوبی برجاست و با توجه به وجود پرتگاه های رعب انگیز در سایر جهات صخره، این دژ در اصل نیازی به برج و باروی مستحکم نداشته است. درون قلعه مجموعه ای از ساختمان های فروریخته و درهم شکسته است، ولی با توجه به وسعت بیش از یک هکتاری مجموعه (۱۲۶۰۰ مترمربع) می توان تصور کرد که در آن دست کم پنجاه اتاق کوچک، انباری و مخزن آب وجود داشته است. احتمالاً محل اقامت فرمانده قلعه در مرتفع ترین بخش صخره، در منتهی الیه شرقی قلعه قرار داشت و برج ها و استحکامات بخش غربی برای سکونت نگهبانان و سایر افراد پادگان استفاده می شد و در بخش های میانی اتا‌قهای کوچک متحد الشکل و نیز چند مخزن نگهداری مایعات وجود دارد که می توانسته اند در آن آب، شراب، عسل یا اقلام مشابه را ذخیره کنند.
در پای دیواره جنوبی صخره و در دره ای باریک و عمیق رودی جریان دارد که بی تردید شبکه آب قلعه به آن وابسته بوده و منبع اصلی تأمین آب ساکنین قلمداد می شده و آب انبارها را با آب آن پر می کرده اند. قلعه از نظر معماری با ترکیب دیوار سنگ چین و ملات ساروج، آجر و تراش صخره ها ساخته شده و نقشه آن کاملاً از وضعی پستی و بلندی و شیب صخره پیروی می کند. در این قلعه از رخساره های طبیعی و محیط فیزیکی به کامل ترین و صورت و بهترین مزیت استراتژیکی بهره گیری شده، به نحوی که بی درنگ احساس قدرت و صلابت را به انسان القاء می کند. تنها یک نقطه ضعیف در ساختار طبیعی قلعه در برابر حملات دشمن وجود دارد و آن در صخره های شیب دار شمالی است که امروزه با وجود ریزش و تخریب استحکامات روی شیب آن بازهم به راحتی دست یافتنی نیست و اگر باروبندی شود کسی را یارای درنوردیدن آن نیست. با وجود این اگر هم زمانی قلعه به مدد تجهیزات نظامی همچون منجنیق، دژکوب و سنگ اندازهای مهیب(که مغولان پیوسته از آن بهره می بردند) تسخیر شده باشد، باید از همین دامنه شمالی بوده باشد. مجموعه استحکامات، فضاهای مسکونی و انباری قلعه بر روی شیبی در امتداد شرق به غرب ساخته شده اند، در پایین ترین بخش شیب، در منتهی الیه غربی یک فضای مستطیل شکل به طول هفده متر و عرض هفت متر وجود دارد که با چهار برج مستحکم در دیواره غربی پشتیبانی می شود و با وجود اینکه دیوار بنا در بخش غربی بسیار ضخیم است، ولی به دلیل قرار داشتن در شیب، برج های نگهدارنده به آن اضافه شده است. این برج ها که اکنون پنج متر از ارتفاع آنها سالم باقی مانده، توپر هستند و با توجه به باریک شدن آنها در قسمت فوقانی فضای داخلی و مورد استفاده نداشته و فقط به دلایل زیبایی شناختی با این شکل ساخته شده اند، دیواره های شمالی و جنوبی این فضا با توجه به اینکه عمود بر شیب ساخته شده، ضخامت کمتری دارند و دیواره شرقی آن در صخره تراشیده شده است، این بخش از قلعه به واقع برجسته ترین و سالم ترین بخش باقی مانده در مجموعه است و به غیر از یک گودال بزرگ حفاری قاچاق و تخریب بدنه یکی از برج ها به دست حفاران قاچاق آسیب جدی به آن وارد نشده است.
جاذبه های منطقه
منطقه حفاظت شده سالوک از طبیعت چشمگیر برخوردار است. منابع تاریخی نشان می دهد در گذشته این منطقه از نظر حیات وحش و به ویژه پوشش گیاهی بسیار غنی بوده و چنانکه "کلنل ادوارد ییت" در 1896 میلادی گفته، در آن درختان سرو کوهی فراوان بوده که منبع عمده تأمین چوب و ذغال مردم منطقه بوده است. امروزه ارتفاعات مورد بحث در پهنه منطقۀ حفاظت شده سالوک قرار گرفته و از نظر حیات وحش و پوشش گیاهی بسیار غنی است. انواع پرندگان همچون تیهو، کبک، و مرغان شکاری همچون باز و عقاب طلایی در این زیستگاه وجود دارد، و آهو، قوچ، میش نیز در این منطقه فراوان است. همچنین گونه های مختلف گیاهان، درختان و درختچه‌ها مانند ارس، سرو کوهی، زرشک یا قره میغ، آلوچه وحشی، ریخوک، زالزالک، نسترن وحشی، افرا، کرکو، گز، انجیر و گردو در دره ها و ارتفاعات منطقه یافت می شود که این ویژگی ها منطقه حفاظت شده سالوک را به یکی از غننی ترین زیستگاه های شمال شرق کشور تبدیل کرده است.
منابع:
- isna.ir
- lastsecond.ir
