در فاصله یکصد متری جاده کاشمر، دو بنای آجری به چشم می خورد که یکی بزرگ تر و دیگری به فاصله حدود پانزده متر با اشل کوچک تری، ساخته شده اند. بنای بزرگ تر، که مصالح آن کلاً آجر و گچ است، در اثر مرور زمان در معرض طوفان های شنی کویر، زاویه و سطح خارجی خود را از دست داده و کلاً شبیه گنبدی بزرگ و پُرحجم درآمده است. این بنا که قدمت آن به دوره سلجوقی می رسد، در نوع خود یکی از شاهکارهای معماری به شمار می آید. گنبد کوچک، در حدود پانزده متری شمال گنبد بزرگ قرار دارد، پلان بیرونی و درونی آن، شبیه بنای گنبد بزرگ است. این بنا، چهارطاقی ای است که ورودی های آن کم عرض و رفیع هستنند. قدمت این بنا مربوط به دوره ایلخانی است. با توجه به اطلاعات موجود، هنوز ابهاماتی در مورد گذشته پر فراز و نشیب محوطه تاریخی مهراوا وجود دارد و به عقیده برخی تاریخ نگاران، وجود کلمه مهر در نام های محوطه، از ارتباط تاریخی آن با آئین های مهرپرستی ایران باستان حکایت دارد که با وجود آتشکده آذربرزین مهر در ریوند و رواج آئین زرتشت در زمان حکومت ساسانیان و پیش از آن، مرتبط است.
معماری گنبد بزرگ
این بنا، با پلان هشت گوش و دهانه های رفیع خود، از داخل و خارج، نماسازی شده و مجسم گویایی از گنبد سلطان محمد خدابنده در زنجان را به بیننده القاء می کند با این تفاوت که بنا با اشل کوچک تری ساخته شده و در نماسازی بیرونی، اثری از گلدسته های تزئینی و غلام گردش های سلطانیه، در آن دیده نمی شود. تناسب ارتفاع و عرض دهانه ها در این بنا قابل توجه بوده و نسبت عرض دهانه ها به ارتفاع، بیشتر است. پلان بنا از خارج، هشت گوش و از داخل، به صورت فضای چهارگوشی است که در هر ضلع آن، یک ورودی عریض تعبیه شده است که بالای ورودی با پنجره کوچکی، نور این فضای بسته را که سقف آن به صورت یک چهارم گنبد درآمده است، تامین می کند. فاصله بین ورودی ها از داخل، هم ارتفاع با قوس ورودی ها تشکیل ترمبه ای را داده است که دو جانب ترمبه ها تا پایین، یعنی سطح کفت بنا، کشیده شده است. حاشیه ترمبه های قوس های ورودی با گچ، قالب گیری شده و با یک خمیدگی هماهنگ و متناسبی به پایین کشیده می شود. در مجموع، از مشاهده داخل بنا چنین استنباط می شود که چهار دهانه رفیع و چهار ترمبه کشیده در چهار کُنج، احداث شده که در بالا با ایجاد دو کجلی در اطراف ترمبه ها، یک ستاره شانزده پَر به وجود آمده است و دایره گنبد، روی آن تعبیه گردیده است.
گنبد، به شکل نیم لایه است که با شیب ملایمی به طرف مرکز، جمع می شود و نحوه آجرچینی در گنبد به صورت دوایری است که روی هم قرار گرفته و در مرکز دایره، کوچک تر شده است. این قسمت بنا در عین سادگی، با سایر قسمت های بنا از هماهنگی برخوردار است. چهار ورودی بنا که به صورت چهار فضای مستطیل شکل درآمده است در بالای سردرهای ایجاد شده به طرز دلپذیری، حالت یک محراب تورفته بزرگ را دارد که از داخل، به وسیله ردیف طاقچه های تزئینی، ... کوچکی را القاء می کند که سقف این قسمت، روی آنها بنا شده و خود سقف به صورت گنبد بوده و نحوه آجرچینی در این قسمت نیز به صورت افقی و موازی روی هم می باشد.
در کف این بنا، در مرکز، سوراخی دیده می شود که نورگیر سردرب زیرزمینی بنا را تشکیل می دهد. ورودی سردرب در ضلع شرقی بنا قرار گرفته و به فضایی راه پیدا می کند که حالت صلیبی شکل دارد و به وسیله پله با سقف پوشیده با طاق جناغی به مرکز صلیب می رسد و در دو بازوی شرقی و غربی آن در دو جهت شمال و جنوب، جمعاً چهار فضای سرپوشیده ایجاد شده است که ورودی آنها از دو بازوی شرقی و غربی صورت می گیرد. به نظر می رسد که مقبره شخصی که بنا به خاطر او درست شده است در این قسمت، جای می گرفته اما در حال حاضر در نزدیک ضلع جنوبی بنا مقبره ای با آجر و روکار گل و سفید کاری ساخته شده که به صورت مکعب مستطیل به طول دو و نیم متر و عرض یک و نیم متر و ارتفاع یک متر می باشد. در مجموع، بنای آجری مهرآباد از استحکام خوبی برخوردار است و از داخل، فقط دو پوشش ورودی ها و حاشیه نورگیرهای گنبد و ورودی ها، ریزش صورت داشته و احتیاج به تعمیر فوری دارد.
نمای بیرونی این بنا، وضع اسفناکی پیدا کرده و کلاً به صورت گنبدی درآمده است که فاقد بدنه و ساق گنبد می باشد و درست حالت بنایی را دارد که هنوز از بیرون نماسازی نشده است. مغز بنا ظاهر شده، پوشش ترمبه ها و ورودی ها به صورت لایه نازکی از بیرون پیداست و اضلاع هشت گانه آن که پشت بند ترمبه ها و سقف ورودی ها بوده است، به کلی از بین رفته و فقط در قسمت پایین تا راتفاع یک متری باقی مانده و اگر هم تزئیناتی در بیرون داشته، فعلاً اثری از آن باقی نمانده است.
گنبد آجری بزرگ مهرآباد در نوع خود، یکی از شاهکارهای معماری به شمار می آید. نحوه آجرچینی و اجرای قوس ها و طاق ها و پلان آن در زمره یک کار بسیار موفق و قابل افتخار محسوب می گردد.
مصالح به کار رفته در این بنا در زیرسازی و دیوارها کلاً آجرهای پخته است که ابعاد آن ۵*۲۶*۲۶ سانتی متر است و قوس ها روی دهانه های عریض با ارتفاع کم و خیز زیاد، از نوع قوس های جناغی است که حاشیه آنها قالب گیری شده و از داخل نماسازی شده است. از سایر تزئینات بنا، چیزی باقی نمانده و فاقد کتیبه و نوشته می باشد.
در مورد قدمت این بنای ارزشمند باید گفت که نحوه اجرای پلان و فرم ترمبه ها از نوع ترمبه های عمیق و ساده قابل مقایسه با کارهای دوره سلجوقی و از همه مهمتر تناسبات معماری موجود در این بنا و نسبت ارتفاع دهانه ها به عرض آن و فرم آجرچینی و ابعاد آجرها و تزئین زیر دایره گنبد و عدم استفاده از ملاط، جهت بند کشی، که با کارهای دوره ایلخانی موجود در منطقه اختلاف فاحشی دارد به طور حتم، یک کار موفق دوره سلجوقی به شمار می آید چرا که گنبد آجری کوچک تر در کنار همین بنا که متعلق به دوره ایلخانی است، این مقایسه را آسانتر می کند.
موقعیت مکانی
گنبد های آجری شه میر یا مهرآباد در حدود سه کیلومتری جنوب نیشابور بر کنار راه این شهر به کاشمر-شادمهر در میان قبرستان قدیمی قرار دارند.
منابع:
- abarshahr.blogfa.com
- fa.wikipedia.org
- dornatrip.com
