محمد رضا شجریان در یک مهر ۱۳۱۹ در مشهد متولد شد. خواندن را از کودکی با همان لحن کودکانه در جلسات قرآن آغاز کرد. از کودکی، با توجه به استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر، که خود قاری قرآن بود، مشغول به پرورش صدای خویش شد. در سال ۱۳۳۱ برای نخستین بار صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. وی در سال ۱۳۳۸ به دانشسرای مقدماتی در مشهد رفت و از همان سال برای نخستین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد. پس از دریافت دیپلم دانشسرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به تدریس مشغول شد و در این زمان با سنتور آشنا شد و فراگیری این ساز را نزد جلال اخباری شروع کرد. او در سال ۱۳۴۶ به تهران رفت و با احمد عبادی آشنا شد و همچنین در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت نمود. در همین سال برای آموختن خوشنویسی در انجمن خوشنویسان نزد ابراهیم بوذری رفت. شجریان از سال ۱۳۴۷، خوشنویسی را نزد حسن میرخانی ادامه داد. وی در سال ۱۳۴۹، درجهٔ ممتاز را در خوشنویسی به دست آورد. وی تا سال ۱۳۴۷ در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدت زمانی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی انتقال یافت. وی در مدت خدمت در آموزش و پرورش در رادکان از توابع چناران به تدریس پرداخت و مدتی در این شهر سکونت داشت.
از سیاوش تا استاد شجریان
محمدرضا شجریان تا سال ۱۳۵۰ به‌خاطر اینکه پدرش می خواست خانوادهٔ شجریان بیشتر با قرائت قرآن و چهرهٔ مذهبی شناخته شوند، با نام مستعار سیاوش بیدگانی با رادیو همکاری داشت ولی بعد از آن پدر به او اجازهٔ استفاده از نام اصلی را داد. در ۱۳۵۰ با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف های آوازی را نزد وی دنبال کرد. در سال ۱۳۵۱ در برنامه گل ها با نورعلی خان برومند آشنا شد و شیوهٔ آوازی سید حسین طاهرزاده را نزد او آموخت. از سال ۱۳۵۲ نزد عبدالله دوامی ردیف آوازی ایشان و شیوه های تصنیف خوانی را فراگرفت. در همین سال، به همراه گروهی از هنرمندان همچون محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ فر، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و داوود گنجه ای، به عضویت مرکز حفظ و اشاعهٔ موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. در آن زمان تصنیف داروَگ را که مربوط به آهنگی از محمدرضا لطفی بر روی شعری از نیمایوشیج بود اجرا کرد. تصنیف داروَگ از اولین تصنیف هایی است که در آن شعر نو به کار رفته است. از تصنیف های شجریان که به زبان محاوره ای هستند، می توان به تصنیف مگه نه (شعر بیژن سمندر، آهنگ از عطاالله خرم) اشاره کرد که در همان دوران اجرا شد. اجرای زندهٔ راست پنجگاه در سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز به همراه محمد رضا لطفی و ناصر فرهنگ فر، که بعد ها در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد، مورد استقبال واقع شد. در آن زمان راست پنجگاه به ندرت اجرا می شد و این دستگاه در حال فراموش شدن بود. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورد و در اسفند ماه سال ۱۳۵۷ شرکت دل آواز را بنیان گذارد. در دوران پیش از انقلاب محمدرضا شجریان با رادیو و تلویزیون همکاری خود را قطع و پس از این اتفاق محمد رضا لطفی کانون چاووش را با حمایت هوشنگ ابتهاج بنیان گذاری کرد. در آن زمان، محمدرضا شجریان به همراه شهرام ناظری در چند آلبوم مشترک از کانون چاووش آواز خواندن را بر عهده گرفتند که بیشتر محتوای آنها انقلابی و میهنی بود که میتوان به سرود (ایران ای سرای امید) اشاره کرد. از آن زمان به بعد در خانه به تحقیق و تدوین ردیف های آوازی پرداخته و به آموزش شاگردان قدیمی خود همت گماشت. برخی از آلبوم های چاووش امروزه تصحیح شده و مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا با تغییر نام آن را زیر نظر محمد رضا لطفی بازنشر کرده اند. از این آثار چاووش های ۱ (به یاد عارف)، ۶ (سپیده) و ۹ (جان جان) باحضور شجریان تصحیح شده و با تغییر نام بازنشر شده اند.
در فاصله سال های دههٔ ۱۳۶۰، شجریان همکاری گسترده ای با پرویز مشکاتیان آغاز کرد که حاصل آن آلبوم هایی چون بیداد، آستان جانان، سرّ عشق (ماهور)، نوا، دستان، گنبد مینا، دود عود، جان عشاق و قاصدک بود. در این سال ها به همراه گروه عارف به سرپرستی مشکاتیان کنسرت هایی را در خارج از ایران اجرا کرد. از میان این آثار، آلبوم بیداد به خاطر متأثر بودن محتویات آن از شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در اوایل انقلاب و دههٔ ۱۳۶۰ و داشتن حالت اعتراضی بسیار در میان عموم مردم مورد استقبال قرار گرفت. خود محمدرضا شجریان نیز در مصاحبه با بی بی سی گفته بود که این اثر بیانگر اعتراض آنها به آن شرایط و پیگیری وعده های عملی نشدهٔ حکومت بوده است.
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۷۰ با همکاری داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی، کنسرت هایی را در تور اروپا و آمریکا برگزار کرده که آلبوم های پیام نسیم، دل مجنون و سرو چمان حاصل این اجراها هستند. در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه آوا آلبوم آسمان عشق را منتشر کرد. مدتی بعد آلبوم مربوط به کنسرت پاریس سال ۱۳۷۲ محمدرضا شجریان به همراه محمد رضا لطفی و مجید خلج در قالب آلبوم چشمه نوش به بازار عرضه شد.
شجریان مدتی بعد آلبوم های بهاریه، جان عشاق و گنبد مینا که حاصل همکاری خود با پرویز مشکاتیان در سال های دهه ۱۳۶۰ هستند را منتشر کرد. آلبوم قاصدک که آخرین همکاری شجریان با مشکاتیان است نیز در همین دوران اجرا شد اما هیچگاه به صورت رسمی و با کیفیت مناسب به بازار نیامد. آلبوم یاد ایام که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود اولین آلبوم منتشر شده از همکاری محمدرضا شجریان با پسرش، همایون شجریان بود.
یاد ایام در سال ۱۳۷۴ منتشر شد. مدتی بعد آلبوم رسوای دل با همکاری گروه آوا انتشار یافت. وی در سال ۱۳۷۵ نیز در آلبومی با آهنگ سازی مجید درخشانی تحت عنوان در خیال همکاری کرد. در سال ۱۳۷۶ آلبوم های معمای هستی با همکاری محمد رضا لطفی، عبدالنقی افشارنیا و همایون شجریان و عشق داند که مربوط به بداهه خوانی و بداهه نوازی به همراه محمد رضا لطفی در سال ۱۳۵۹ بود، منتشر شدند. همچنین در این سال، آلبوم شب وصل با همکاری داریوش طلایی، سعید فرج پوری و همایون شجریان به بازار عرضه شد. شجریان در سال ۱۳۷۷ آلبوم شب، سکوت، کویر را با آهنگ سازی کیهان کلهر منتشر کرد که بر اساس موسیقی مقامی شمال خراسان با آواز محلی است؛ و در آن از برخی ساز های محلی نیز استفاده شده است. حاج قربان سلیمانی در این اثر به هنرمندی پرداخته است. محمدرضا شجریان کمی بعد نیز یک بار دیگر با گروه آوا همکاری کرد که حاصل آن دو آلبوم آهنگ وفا و آرام جان بودند. شجریان با همکاری حسین یوسف زمانی آلبوم بوی باران را در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد و از سال ۱۳۷۹، همکاری خود را با حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون آغاز کرد و این همکاری تا اوایل دهه ۱۳۸۰ ادامه داشت. اولین آلبوم حاصل این همکاری آلبوم "زمستان است" بود. این آلبوم بر اساس شعر زمستان اثر مهدی اخوان ثالث اجرا شده است. محمد رضا شجریان در سال ۱۳۷۸ جایزه پیکاسو را از طرف سازمان یونسکو دریافت کرد.
ربنای استاد شجریان
وی در سال ۱۳۵۸ دعای ربنا (برخی آیات قرآن که شجریان آنها را با صوت خوانده) و مناجات مثنوی افشاری را به صورت بداهه و بدون تمرین خواند، ابتدا به قصد این که به هنرجویان آموزش دهد و بهترین را در ماه رمضان برای افطار پخش کنند اما رادیو همان اجرای خودش را پخش کرد و این دعا به مدت سی سال از اصلی ترین برنامه های رسانه ای در ماه رمضان بودند.
دهه ۱۳۸۰
محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۱ دو آلبوم بی تو به سر نمی شود و فریاد را منتشر کرد که با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شده بودند. این دو آلبوم نامزد جایزه گرمی شدند. این گروه چهارنفره در زمستان سال ۱۳۸۲ نیز جهت کمک به زلزله زدگان بم در تهران کنسرتی برگزار کردند که با نام هم نوا با بم شناخته می شود. وی درآمد حاصل از فروش دی وی دی این کنسرت را به پروژهٔ باغ هنر بم که خودش آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد که این پروژه بعلت سنگ اندازیهای دولت وقت، متوقف شد. شجریان، علیزاده، کلهر و همایون شجریان در پاییز ۱۳۸۴ نیز یک کنسرت برگزار کردند که حاصل آن آلبوم های ساز خاموش و سرود مهر بود. از سال ۱۳۸۶، محمدرضا شجریان به همکاری با گروه آوا پرداخت و کنسرت هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد. در این دوران، دو اثر به نام های غوغای عشق بازان (آلبوم صوتی) و کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا (آلبوم تصویری) به همراه گروه آوا اجرا و به بازار عرضه شد. در همین سال مادر شجریان درگذشت. وی در مراسم ختم مادرش پس از ۳۰ سال، دعای ربنا را دوباره خواند.
پس از برگزاری کنسرت شجریان در ونکوور کانادا، گلوب اند میل، شجریان را افسانهٔ موسیقی شرق معرفی کرد. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۷ یک گروه موسیقی پایه گذاری کرد و آن را به افتخار جلیل شهناز (نوازندهٔ نامی تار) گروه شهناز نامید. یکی از ویژگی های مهم این گروه موسیقی، استفاده از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان است که برخی از آنها ویژگی هایی دارند که آنها را مناسب جایگزین با ساز های غربی همچون ویولون می کند. در سال ۱۳۸۹، محمدرضا شجریان به همراه گروه شهناز یک تور کنسرت جهانی برگزار کرد که دو مورد از این کنسرت ها منتشر شده اند. کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی و اثر دیگر کنسرتی در لندن است که بی بی سی به صورت رسمی پخش کرد. مجید درخشانی (سرپرست گروه شهناز) این دو کنسرت را از موفق ترین کنسرت های این گروه می داند که در آن بسیاری از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان مورد استفاده قرار گرفته اند. آلبوم های بی تو به سر نمی شود، فریاد، هم نوا با بم، جام تهی، ساز خاموش، سرود مهر، غوغای عشق بازان، کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا، آه باران و رندان مست همگی در دههٔ ۱۳۸۰ را شرکت دل آواز منتشر کرد.
همدل با مردم
پس از دهمین دورهٔ انتخابات ریاست جمهوری ایران، در جریان اعتراضات مردم و دستگیری معترضان، محمد رضا شجریان تمام قد در کنار مردم ایستاد و در نامه ای به عزت الله ضرغامی از وی خواست تا از پخش آثار او در صدا و سیما خودداری کند. محمد رضا شجریان در گفتگو با بی بی سی گفت: «در شرایطی که مردم در بهت و حیرت هستند و به گفته آقای احمدی نژاد، خس و خاشاک به حرکت درآمده اند، صدای من در صدا و سیما جایی ندارد. صدای من صدای خس و خاشاک است و همیشه هم برای خس و خاشاک خواهد بود.» در همین دوران شجریان تک آهنگ زبان آتش را در حمایت از معترضان و در پی اعتراضات سال ۱۳۸۸ با آهنگ سازی خودش و تنظیم مجید درخشانی و شعر فریدون مشیری منتشر کرد. پس از این اتفاقات، پخش دعای ربنا نیز در صدا و سیما ممنوع شد.
دهه ۱۳۹۰
محمدرضا شجریان آلبوم صوتی مرغ خوش خوان و دو آلبوم تصویری کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی و کنسرت محمد رضا شجریان و گروه شهناز در تهران که مربوط به همکاری او با گروه شهناز بود را در اوایل دههٔ ۱۳۹۰ منتشر کرد. پس از آن، به صورت موقت با برادران پور ناظری (تهمورث پورناظری و سهراب پورناظری) همکاری کرد که حاصل آن آلبوم رنگ های تعالی است. البته این اثر به صورت رسمی منتشر نشده، بلکه بر روی اینترنت پخش شده است. محمدرضا شجریان، بعد از آن، همکاری با برادران پور ناظری را قطع و در سال ۱۳۹۳ یک بار دیگر به همراه گروه شهناز و با حضور سعید فرج پوری یک تور کنسرت جهانی با عنوان سرگشتگان عشق برگزار کرد. در روز پنجم مهر ماه ۱۳۹۵، آلبوم طریق عشق اثر مشترک محمد رضا شجریان و پرویز مشکاتیان منتشر شد و همایون شجریان آن را در تالار وحدت رونمایی کرد.
وی علاوه با اشعار کلاسیک شاعرانی چون حافظ، سعدی، مولانا، عطار، باباطاهر و خیام در برخی کنسرت ها و کارهای خود از «شعر نو» شاعرانی چون فریدون مشیری، نیما یوشیج، سهراب سپهری، شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث و هوشنگ ابتهاج استفاده کرد. از جمله کارهای مشترک او گزیده ای است از رباعیات خیام با صدای شجریان و رباعی خوانی احمد شاملو.
هنرآموزان استاد شجریان
خوانندگان سرشناسی چون ایرج بسطامی، حسام الدین سراج، حمید رضا نوربخش، علی جهاندار و فرزندانش همایون و مژگان از هنرآموخته گان استاد شجریان هستند.
جوایز
جایزه بنیاد آقاخان
در فروردین ۱۳۹۸ جشنواره موسیقی بنیاد آقاخان جایزه ویژه «خداوندگار موسیقی» را به محمدرضا شجریان تقدیم کرد. هیئت داوران این جشنواره در بیانیه‌ای اعلام کرد: علت تقدیم این جایزه به محمدرضا شجریان نقش آفرینی مستمر او در غنی کردن میراث موسیقایی بشر، استادی بی همتای او در موسیقی و تأثیر گذاری اجتماعی او به عنوان یک موسیقی دان و معلم در ایران و خارج از مرزهای این کشور است. این جایزه روز یکشنبه ۱۱ فروردین ۱۳۹۸ در جشنواره سالانه موسیقی بنیاد آقاخان در شهر لیسبون پرتغال به شجریان اهدا شد. مژگان شجریان به نیابت از پدر این جایزه را دریافت نمود.
نشان عالی هنر برای صلح
در پنجمین جشنواره بین المللی «هنر برای صلح» نشان عالی هنر برای صلح سال ۱۳۹۶ به محمدرضا شجریان و ۳ هنرمند دیگر اهداء شد.
نشان شوالیه
نشان شوالیهٔ ملی لیاقت در آیینی رسمی، شامگاه دوم تیر ۱۳۹۳(۲۳ ژوئن ۲۰۱۴) در سفارت فرانسه در تهران به شجریان اهدا شد. در این آیین؛ شجریان نشان عالی وزارت فرهنگ و هنر دولت فرانسه را از برونو فوشه، سفیر فرانسه در تهران دریافت کرد و نامش در رتبه کسانی که این نشان را از دولت فرانسه دریافت کرده؛ ثبت شد. محمد رضا شجریان و شهرام ناظری تنها خوانندگان ایرانی هستند که تاکنون این جایزه را دریافت کرده اند.
جایزه بیتا
جمعه ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۹ مراسمی با نام «سومین سال بزرگداشت ادب و هنر پارسی» در دانشگاه استنفورد آمریکا برگزار شد که طی آن سومین جایزه بیتا به دست بنیانگذارش بیتا دریاباری به محمد رضا شجریان استاد موسیقی ایرانی رسید.
جوایز یونسکو و گرمی
شجریان در سال ۱۳۷۸ موفق به دریافت جایزه پیکاسو و دیپلم افتخار از طرف سازمان یونسکو در پاریس شد. این جایزه هر پنج سال به هنرمندی که برای شناساندن فرهنگ و هنر کشورش می کوشد اهدا می گردد. پیش از وی، این جایزه را نصرت فاتح علیخان خواننده قوالی از پاکستان دریافت کرده بود. محمد رضا شجریان در سال ۲۰۰۶ نشان موتزارت را نیز از سازمان یونسکو دریافت کرد. شجریان ۲ سال به خاطر آلبوم های فریاد و بی تو به سر نمی شود، نامزد جایزه گرمی که معتبرترین جایزهٔ جهانی موسیقی است، شد. هر سال ۵ آلبوم موسیقی از بخش موسیقی کلاسیک برای نامزدی این جایزه معرفی می شوند.
سایر فعالیتها
خوشنویسی
محمدرضا شجریان علاوه بر آواز خوانی، علاقهٔ زیادی به خوشنویسی ایرانی داشت. او از سال ۱۳۴۴ به فراگیری خط نستعلیق نزد ابراهیم بوذری و حسین میرخانی پرداخت و درجه ممتاز در خط نستعلیق را کسب کرد. محمدرضا شجریان در سال ۱۳۸۹ آثار خطاطی خود را در نمایشگاهی در تالار وحدت به همراه منتخبی از خوش نویسان معاصر به نمایش گذاشت.
تلاوت قرآن
در سال ۱۳۵۸ چهار آیه برگرفته از آیات قرآن را با صوت خواند و این آیات (که تمامی آنها با واژهٔ «ربنا» شروع می شدند)، در ماه رمضان در برنامه افطار پخش شدند که به نام دعای ربنای شجریان معروف شد. دعای ربنا به همراه مناجات مثنوی افشاری (این دهان بستی دهانی باز شد) با صدای شجریان به مدت ۳۰ سال از اصلی ترین برنامه های رادیو و تلویزیون برای ماه رمضان بودند. محمدرضا شجریان دعای ربنا را متعلق به مردم معرفی کرده و حتی هنگامی که صدا و سیما را از پخش آثار خود منع کرد، پخش دعای ربنا را به عنوان یک مورد استثناء آزاد گذاشت. همچنین شجریان یک مجموعه تلاوت قرآن به نام به یاد پدر دارد که در قالب ۲ سی دی مجزا (به یاد پدر ۱ و به یاد پدر ۲) انتشار یافته و مربوط به برخی تلاوت های محمد رضا شجریان بین سال های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ است. محمدرضا شجریان این اثر را پس از درگذشت پدرش، مهدی شجریان برای یادبود او در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد. این مجموعه شامل تلاوت سوره های قصص، انعام، فجر، بلد، فتح و نمل است، شجریان در به یاد پدر ۲ دعای ربنا را نیز اضافه کرد. قابل یادآوری است که وی در سال ۱۳۵۶ در مسابقهٔ تلاوت قرآن کشوری، رتبهٔ نخست را به دست آورده بود. همچنین در مسابقات بین المللی تلاوت قرآن در سال ۱۳۵۷ (تابستان ۱۹۷۹) در مالزی، هنگامی که قاری ایرانی قادر به شرکت در مسابقه نبوده، محمد رضا شجریان بدون هماهنگی و آمادگی قبلی، بعنوان نماینده ایران در مسابقه شرکت کرد و رتبه دوم جهان را به دست آورد.
سازهای ابداعی
محمد رضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی است. وی در اردیبهشت ۱۳۹۰ در تالار بهار خانه هنرمندان تهران این سازها را رسماً به نمایش عمومی درآورد. برخی این سازها عبارتند از: صراحی، شهر آشوب، ساغر، کرشمه، سبو و…
غروب استاد شجریان
محمدرضا شجریان، چهار سال پس از آنکه برای آخرین بار جلوی دوربین ظاهر شد و اعلام کرد ۱۵ سال است به بیماری سرطان مبتلاست، بعد از ظهر ۱۷ مهر ۱۳۹۹ در ۸۰ سالگی درگذشت. هم اکنون پیکر این هنرمند بزرگ ایران زمین در کنار موزه آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شده است.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- isna.ir
- tabnak.ir
- khabaronline.ir
