رباط شرف کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس است که به شیوهٔ رازی ساخته شده و نام معمار آن استاد محمد طرائقی سرخسی قید شده است. طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای کنونی «شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشت. این بنا یکی از مهمترین اقامتگاه های بین راهی جاده ابریشم بوده که حد فاصل راه قدیم مرو باستان به نیشابور واقع شده است. در اسناد تاریخی هم به این نکته اشاره شده که این محل همواره دور از سکونتگاههای عادی بوده است. آندره گدار نیز در کتاب آثار ایران از این بنا یاد کرده است. حمدالله مستوفی به کاروانسرای آبگینه در ۴۰ کیلومتری راه قدیم سرخس اشاره کرده که با توجه به تزئینات رباط شرف و موقعیت جغرافیایی آن، گمان می رود که رباط آبگینه نام قدیمی تر این بنا بوده است. «رباط بلور» یا «رباط گوهر» نام های دیگری است که برای کاروانسرای شرف آورده شده است.
ویژگیهای معماری
این کاروانسرا در معماری ایران جایگاه ویژه ای دارد. رعایت دقیق و همه جانبه تناسبات و اصول معماری ایرانی در طراحی و ساخت، بکارگیری طرح های آجر چینی متنوع و بدیع در نمای ایوان ها، طاق ها و طاقچه ها و گنبد ها و همچنین ایجاد نقوش زیبای گچبری در زیر ایوان ها و محراب نمازخانه ها، این کاروانسرا را در ردیف ارزشمند ترین بناهای دوره سلجوقی در قلمرو معماری اسلامی قرار داده است. پلان این سازه مستطیل شکل و سبک معماری آن سبک رازی است که از نظر تاریخی مربط به دوره های سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان می باشد. این کاروانسرا دارای ۶ برج و ۲ مسجد می باشد. این بنا دو صحن یا حیاط دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می باشد، همچنین آجرچینی و کتیبه های آن جلوه ویژه ای دارد. در این رباط مسجد و محراب همه با کتیبه های گلی و گچی تزئین شده اند. کتیبه ها عمدتاً باقی مانده از دوران سلجوقی هستند. در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد. سردر بلند رباط شرف با آجرکاری های زیبا و چشم نواز تزئین شده است. بعبارتی این بنا موزه آجرکاری ایران است! قدیمی ترین کتیبه ای که در بنا یافت شده، مربوط به سال ۵۴۹ هجری قمری است. اما آندره گدار اعتقاد دارد که رباط شرف در این تاریخ، مرمت شده و بخشی از تزئینات و گچبری ها به آن اضافه شده است. طبق نظر این مورخ و باستان شناس شهیر فرانسوی، ساخت این کاروانسرا به پیش از این تاریخ مربوط است و یکی از تاریخ هایی که به آن اشاره شده، ۵۰۸ هجری قمری است. کتیبه گچی داخل ایوان انتهایی نیز به ((قتلغ بلکا)) همسر سلطان سنجر سلجوقی و تاریخ ۵۴۹ هـ .ق اشاره دارد. به نظر می رسد این کتیبه به هنگام مرمت کاروانسرا پس از حمله غزها به خراسان ایجاد شده است. چیزی که رباط شرف را از سایر کاروانسراهای ایران متمایز می سازد، تزئینات آجرکاری بسیار زیبا و منحصر به فرد آن است. گچیری های ((رباط شرف)) را باید جالب ترین نمونه های این هنر در سده ششم هجری دانست. این تزئینات را بیشتر می توان در محراب های دو نمازخانه کاروانسرا، نمای پایه ها و قسمت فوقانی ایوان ورودی دوم، فیلپوش های دومین نمازخانه حیاط دوم، روی دیوار و زیر ایوان انتهایی و نگاره های کوچک بین ردیف های آجری سر تا سر بنا مشاهده کرد. نقوش بدیع اسلیمی و هندسی که گاه با کتیبه های خط کوفی گل و بر گدار، مشجر و گره دار بکار رفته تحسین برانگیز هستند.
کتیبه ها
کتیبه های آجری
- کتیبه کوفی طرفین و بالای سردر ایوان ورودی: ... غیاث الدوله ابانصـ ... و ... رحمه الله ابوسعید محمد ...
- کتیبه خط کوفی طرفین و بالای سردر ایوان انتهایی: ... ابوالقسم ... و ... لهما فی شهور سنه ثمان ...
- کتیبه خط کوفی پیشانی ایوان انتهایی: حرر هذه الکتابه علی یدی ابی منصور اسعد بن محمد الطرائقی السرخسی غفرالله و لوالده ...
کتیبه های گچی
- در داخل ایوان ورودی اول به خط کوفی گره دار و متن: بسم الله الرحمن الرحیم ... سهل الطابرقانی تقبل الله منها برحمته
- بر روی محراب نمازخانه حیاط اول: کتیبه افقی پیشانی محراب به خط کوفی گره دار و متن: لا اله الا الله محمد رسول الله، کتیبه حاشیه محراب به خط کوفی گل و برگدار و متن: آیه ۲۵۶ سوره بقره
- بر روی طاقنمای ایوان شرقی حیاط اول به خط کوفی ساده و متن: عمل ابی احسـ ...
- در داخل ایوان ورودی دوم به خط کوفی برگدار و متن: بسم الله الرحمن الرحیم ... (قسمت انتهایی کتیبه خوانده نشده است)
- پیشانی داخل ایوان ورودی دوم به خط کوفی ساده و متن: آیه شریفه ۵۳ سوره زمر
- روی محراب نمازخانه حیاط دوم: کتیبه افقی پیشانی محراب به خط کوفی گره دار و متن: لا اله الا الله محمد رسول الله، کتیبه حاشیه محراب به خط کوفی گل و برگدار و متن : آیه شریفه ۲۵ سوره بقره، کتیبه افقی میانه محراب به خط کوفی ( تنها یکی از آخرین کلمات آن به صورت ناخوانا باقی مانده است).
- درون یکی از فیلپوش های دومین اتاق نمازخانه حیاط دوم به خط کوفی ساده و متن: الملک لله و العظمه لله
- داخل ایوان انتهایی به خط ثلث بر روی زمینه نقوش اسلیمی پیچدار و متن: فی عالی دوله السلطان المعظم شاهنشاه الاعظم مالک رقاب الامم سید ملوک العرب و العجم اطال الله بقا معزالدنیا و الدین ابوالحرث سنجر بن ملک شاه برهان امیر المومنین اعز الله انصاره و باهتمام خاتون ... والمسلمین ملکه نسا العالمین معزه آل افراسیاب قتلغ بلکا سیده ترکان بنت الخاقان الاعظم ادام غلاه الله فی شهور سنه تسع و اربعین و خمسائه
- دو کتیبه ابتدای طرفین تزئینات گچی در زیر اطاق ایوان انتهایی به خط کوفی گره دار و متن آن ناخواناست.
موقعیت مکانی
این بنا در حاشیهٔ جادهٔ قدیم نیشابور-سرخس (جادهٔ ابریشم) و شش کیلومتری جادهٔ سرخس -مشهد بعد از تپه های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد.
مسیر دسترسی
از مشهد باید به سمت شرق و مرز ترکمنستان راهی شوید. در جاده سرخس به شهر مزدآوند یا به قولی مزدوران می رسید. با پشت سر گذاشتن ۲۵ کیلومتر از مزدآوند به سمت سرخس، به روستای شورلق می رسید که محل جدا شدن شما از جاده اصلی است. از اینجا تا رباط شرف ۶ کیلومتر راه آسفالت و مناسب پیش رو دارید. خوشبختانه مسیر کاروانسرا با تابلوهای راهنمای مناسب، مشخص شده و به راحتی آن را پیدا می کنید.
منابع:
- میراث فرهنگی سرخس
- fa.wikipedia.org
- beinabein.com
- eligasht.com
