در اواخر سده چهارم هجری قمری تصوف و عرفان از بغداد به خراسان انتقال یافت و صوفیان و عرفای مشهوری در دو منطقه شرق و جنوب ایران آوازه ای بلند یافتند. یکی از این شخصیت ها شیخ محمد بن محمد لقمان سرخسی است که دوران زندگی وی مقارن با شیخ ابوسعید ابی الخیر و شیخ ابوالفضل سرخسی بوده است. زمان ولادتش معلوم نیست اما گویا ابتدا مجاهده بسیار داشته و معامله و احتیاط، ناگاه بر وی کشفی افتاد که عقلش برفت. شیخ ابوسعید بسیار به شخصیت لقمان سرخسی ارادت می ورزید و او را شوریده احوال می خواند. آرامگاه وی در یک کیلومتری سرخس واقع شده است. در برخی کتب قدیمی از این آرامگاه با عنوان “الغ بابا ناصری” یاد شده است. ظاهراً در این آرامگاه دو مقبره وجود دارد. در داخل بنا نیز کتیبه ای وجود دارد که این مکان را مقبره امیر محمد خوارزم معرفی می کند. بنابراین می توان نتیجه گرفت علاوه بر شیخ لقمان سرخسی، امیر محمد خوارزم نیز در این مکان مدفون شده است.
ویژگیهای بنا
این آرامگاه بنای عظیمی مشتمل بر گنبدخانه، ایوان رفیع در ضلع شرقی آن و تزئینات آجرکاری در طاق های داخلی و خارجی و گچبری است که به لحاظ شیوه و ساختار معماری شبیه آرامگاه شیخ ابوالفضل سرخسی معروف به سرخس بابا واقع در سرخس ترکمنستان می باشد. همچنین شباهت بسیار زیادی بین این بنا و آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی وجود دارد. قسمتی از بنای اصلی منتسب به دوره سلجوقیان و بقیه معماری آن متعلق به سده هشتم هجری است. بعید نیست از این بنا در دوران حیاط وی به عنوان خانقاه صوفیان و محل برگزاری آیین ها و مناسک دراویش استفاده می شده است. کما اینکه اتاق هایی در طبقه دوم وجود داشته که احتمالا به عنوان چله خانه مورد استفاده بوده است. بقعه در دو طبقه ساخته شده است. در طبقه دوم آن یک فضای غلام گردش تعبیه شده است. غلام گردش به صورت یک دالان کم ارتفاع و تاریک دور بنا واقع شده و طاقچه های طبقه دوم را به هم مرتبط می کند. پلان مربع بنا در سطحی بالاتر به یک هشت ضلعی تبدیل می شود و حجم چشمگیری را در نمای بیرونی تشکیل می دهد. بر فراز مقبره نیز گنبدی دو پوش و آجری قرار گرفته و کتیبه گچبری سرتاسر اطراف نمای آرامگاه نشان می دهد، ساختمان مقبره در سال ۷۵۷هـ.ق بنیان گردیده، یا مرمت و بازسازی شده است.
منابع:
- میراث فرهنگی و گردشگری سرخس
- fa.wikipedia.org
- nasimesarakhs.ir
