در جنوب شهر سبزوار سه یخدان تاریخی وجود دارد که قدمت آنها به دوره قاجار می رسد. این یخدان ها از خشت می باشد که در گذشته برای نگهداری یخ برای فصل تابستان استفاده می شده است. در این یخدان ها نه تنها یخ بر اثر برودت شب های سرد زمستان یخ می بندد بلکه در محوطه ای که به نام چال یا گودال مرسوم است یخ ها تا اواخر تابستان نگهداری می شوند. یخدان ها از سه قسمت تشکلیل شده اند؛ چال یا گودال یخدان، گنبد مخروطی شکل و یا به اصطلاح خول و تونل ورودی. دو طرف دیوار تا حدودی منحنی است.
یخدان ها که معمولا با خشت و گل بنا می شدند نشان دهنده معماری کهن کویرنشینان ایرانی هستند. خشت و گل مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بالاخص معماری یخدان ها را تشکیل می دهد. خشت خام و کاه گل علاوه بر این که مقاوم ترین مواد در مصالح ساختمانی کویری محسوب می شوند بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون نیز هستند. همچنین اندود کاه گل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران به حساب می آید. ضمناً رنگ خاکی اندود و یا خشت از انعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب کاسته و منظر بنا را برای ساکنان آن مطبوع می ساخت. سنگ و آجر نیز از مصالح ساختمانی مهمی هستند که به علت استحکام و در دسترس بودن و ارزان بودنشان در بنای یخچال ها به کار می رفته است. در گذشته برای فراهم آوردن یخ فرد نگهبانی که از یخدان محافظت می کرده در شب های سرد زمستان متناسب با سردی هوا در جوی واقع در شمال دیوار آب می انداخته و وقتی طی چند شب قطر یخ به اندازه کافی می رسید یخ ها را کنده و درون یخدان می ریخته است. محل ساخت یخدان ها بیشتر در حاشیه جاده های اصلی و در سر راه روستا ها یا شهرها بوده است.
منابع:
- hashtyar.ir
- eghamat24.com
- fararu.com
