مسجد جامع سبزوار تنها مسجد باز مانده از حکومت سربداران است و به همین دلیل یکی از مهمترین مساجد تاریخی ایران به حساب می آید. در مرکز شهر سبزوار که در قدیم به آن بیهق می گفتند، مسجد جامع سبزوار در کنار بنای رفیع امامزاده یحیی قرار دارد. قدمت این بنای تاریخی به قرن هشتم هجری می رسد و تقریبا چهار هزار متر مربع وسعت دارد. این مسجد از یك حیاط مركزی و دو شبستان شرقی و غربی و دو ایوان شمالی و جنوبی تشكیل شده و همچون بسیاری از معماری های خراسان بزرگ، نقشه ای دو ایوانی دارد که در دوره پهلوی دو مناره نیز به ایوان جنوبی آن اضافه شده تا آلودگی های بصری شهر، مانع از رویت آن در بافت تازه نباشد. نکته جالب مسجد جامع سبزوار، دوری سازندگان این بنا از تزئینات اضافه است و آجر در ساخت و پوشش این بنا حرف اول را می زند؛ ایوان شمالی مسجد به طور کامل از آجر ساخته شده و جدا از کاشی های الحاق شده به برخی نقاط دیوارهای شبستان ها، مسجد دارای کمترین میزان تزئینات است. اگر سربداران را به مردمی بودن، عدالت گستری و دین مداری و اندیشه محوری می شناسند، نشانه هایی از این ویژگی های حکومت آنها را می توان در معماری مسجد جامع سبزوار با کمی مکاشفه یافت.
خواجه علی موید یکی از امیران حکومت سربداران، دستور ساخت این مسجد را صادر کرده تا از دروازه عراق و دروازه مشهد (در بخش غربی و شرقی شهر) قابل رویت باشد. به این مسجد مسجد هفت رنگ نیز گفته می شود چرا که کاشی های استفاده شده در تزئینات محدوده آن از این گروه به شمار می روند. معماری بنا به طور کامل با اقلیم کویری شهر تطابق دارد؛ ایوان های مسجد با دهانه های رفیع و گسترده باد را از سمت شمالی بنا وارد کرده و با گذر آن از روی حوض مرکزی مسجد، طراوت و خنکی را به محل نمازگزاران وارد می کند.
ایوان جنوبی مسجد که مدخل ورودی به گنبدخانه است ۱۷ متر ارتفاع دارد. عرض دهانه ایوان ۵ر۹ متر است. بر فراز این ایوان دو مناره آجری قرار دارد که در اواخر دوره قاجار به بنا اضافه شده است. در تصویری که از حدود سال ۱۳۰۰ در آلبوم خانه کاخ گلستان موجود است ایوان جنوبی مناره ندارد و جالب اینجاست که پوشش این ایوان به شکل رومی بوده و نمای آن با کاشی هفت رنگ تزیین شده است. یکی از بخش های ارزشمند این بنا گنبد پشت ایوان جنوبی بوده که یک پوسته و به شکل عرقچین به ارتفاع ۸۰ر۱۲ متر است. گوشه سازی گنبد با سه کنج های کشیده به شیوه گنبد های دوره تیموری اجرا شده است. عرقچین میانی روی چهار نیم تاق قرار گرفته و کاربندی تزئینی دارد که در سال های اخیر ناشیانه با خطوط آبی تزئین شده است. سه کنج ها نیز مقرنس گچی دارد. زیبایی مسجد جامع سبزوار را شیرین سخنان سبزواری و بسیاری از سیاحانی که روزگاری مهمان این شهر بوده اند نیز سروده اند.
منابع:
- asrarnameh.com
- fa.wikipedia.org
