مدرسه فخریه مربوط به ۱۱۰۰ سال پیش است و در شهر سبزوار، حد فاصل بین میدان دروازه عراق و چهار راه بیهق واقع شده است. بنای مدرسه فخریه سبزوار از جمله ساختمان های قدیمی است که به دوران «آل بویه» و حکومت دیلمیان متعلق است. از این مدرسه به عنوان قدیمی ترین مدرسه ایران یاد می شود. این بنا از نوع مدرسه هایی است که همچنان کاربری اولیه خود را حفظ کرده و در حال حاضر یکی از چند حوزه علمیه فعال این شهر محسوب می شود. عده ای از کارشناسان «مدارس نظامیه»، به خصوص «مدرسه نظامیه بغداد» را یکی از اولین مراکز آموزشی پس از اسلام می پندارند. استاد پیرنیا پدر معماری سنتی ایران در پژوهشی که دربارهٔ مدارس سنتی ایران انجام داده است، مدرسه فخریه سبزوار را بعنوان قدیمی ترین مدرسه که تا به حال چند بار بازسازی شده نام برده است. منابع پژوهشی زیادی وجود دارند که نشان می دهند مدرسه فخریه سبزوار حتی نسبت به مدارس نظامیه از قدمت بیشتری برخوردار است. اصل مدرسه از زمان فخرالدوله دیلمی است و با وجود اینکه بازسازی شده است ولی شکل کلی اولیه را دارد، اتاق های آن که در حال حاضر دراز هستند تناسب منطقی ندارند. ابعاد آن چیزی در حدود ۱ متر در دو و نیم متر است که نشان می دهد پستو یا ایوانچه یا هر دو را داشته است. در چهار گوشه آن، مسجد، مدرس، کتابخانه و سرویس ها قرار گرفته اند. هشتی آن به دو راهرو راه داشته که وارد محیط می شده است. امروزه، به دلیل ساخت خیابان در بیهق سبزوار، قسمت عمده ای از این بنا را تخریب کرده اند. هم اکنون از بنای قدیمی مزبور، تنها «یک راهرو و چند حجره» سالم باقی مانده است. در سال ۱۳۴۴ خورشیدی، عده ای از متولیان با خرید زمین های چسبیده به پشت این بنا، اقدام به ساخت مدرسه ای جدید به شیوه معماری قدیمی کرده اند. بنای کنونی این مدرسه، زیربنایی در حدود ۶۵۰ مترمربع دارد و شامل سردر ورودی، صحن، ایوان، حجره های متعدد (۷۷ حجره)، کتابخانه و… است. ورودی این ساختمان که شامل سردری زیباست، هم اکنون به قسمت شمالی آن انتقال یافته و در کنار «خیابان بیهق» قرار‌گرفته است. پس از عبور از سردر، به یک «هشتی» می رسیم که در طرفین آن «دو راهرو با پوشش ضربی بلند» و «چهار حجره قدیمی» مشاهده می شوند. هر کدام از این راهروها ما را به محوطه اصلی مدرسه راهنمایی می کنند. از این محوطه «گلدسته های مسجد جامع سبزوار» و «مقبره یحیی»، واقع در پشت مدرسه فخریه سبزوار، قابل رویت هستند. در اضلاع شرقی و غربی این مدرسه، «حجره های دو طبقه» و در ضلع جنوبی آن، «یک حجره تک طبقه» وجود دارند. مدرسه مزبور، دارای یک «سرداب» با زیربنایی در حدود ۳۰۰ متر نیز هست که امروزه به عنوان انبار مورد استفاده قرار می گیرد.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- destinationiran.com
