از آن جا که بندیان در مسیر جاده ابریشم قرار داشته تاثیرات متقابل تمدن‌های مختلف را می توان در آن مشاهده نمود. بر اساس کتیبه های مکشوفه که بر بدنه های دیوارهای گچی تالار نقر شده درگز فعلی همان دستگردی است که با مرو یک واحد سیاسی را تشکیل داده و مقر یکی از دژبانی های دوره ساسانی بوده است.
محوطه باستانی بندیان در سال ۱۳۶۹ در اثر کارهای تسطیح اراضی کشاورزی کشف شد و از سال ۱۳۷۳ تاکنون در دست حفاری و بررسی باستان شناسی است. با تلاش های اداره کل میراث فرهنگی استان خراسان رضویاین مکان تاریخی در فهرست موقت ثبت جهانی بونسکو قرار گرفته است.
کارهای باستان شناسی در منطقه شامل بررسی معماری معبد ساسانی است. تپه دیگری نیز در دست حفاری بوده و یاریم تپه در جوار آن هنوز مورد کاوش قرار نگرفته‌است. مساحت این محوطه باستانی حدود هزار متر مربع میباشد.
این اثر تاریخی از بناهای دوره ساسانی محسوب می شود و در ۲ کیلومتری شمال غرب شهرستان در کنار رودخانه درونگر واقع شده‌است. به علت آب بندی که در این ناحیه وجود داشته، به بندیان معروف است.
در نخستین فصل کاوش تالاری به ابعاد ۸×۱۰ متر خاکبرداری شد.که به احتمال زیاد دارای سقفی چوبی ومسطح بوده وبرفراز ستونها قرار داشته‌است. جالبترین قسمت تالار تصاویری است که به صورت گچبری دورتادور این تالار نقش بسته است و کتیبه هایی نیز به خط پهلوی کشف شده است. این نقش ها و تصاویر موضوعات متعددی را بازگو می کنند از جمله شکار، جنگ، صحنه‌های مذهبی و تفویض قدرت که در همه آنها روح اعتقادی ایرانیان متجلی است. آتشدان گچی زیبایی نیز در مقابل تالاری که به آتشکده منتهی میشود، قرار دارد.
اهمیت گچبری های بندیان نه به کمیت آن، بلکه به محتوای آن است. این گچبریها بیش از ۱۰۰ متر مربع وسعت دارند و بخش مهمی از تاریخ دوره بهرام گور را به تصویر کشیده‌اند.
بنا به اعتقاد باستان شناسان گچبری های داخل تالار آتشکده، پادشاهی بهرام گور و غلبه وی بر پادشاه هپتالی ها، قوم مهاجم شمال خراسان، را به تصویر کشیده‌اند. گچبری های بجا مانده از دوره ساسانی، عموماً جنبه تزئینی یا تک چهره دارند، در حالی که آثار نقش شده بر دیوار آتشکده بندیان، ورق هایی از تاریخ این دوره به شمار می روند.
قابل ذکر است که پادشاهان ساسانی در طول دوران حکومت خود با دو دشمن قدرتمند سرو کار داشته‌اند. در غرب با قدرت رومیان که با هدف گسترش سرزمین می جنگیدند و در شمال شرق با حمله و تهاجمات غارت گرانه هپتالی ها «هیاطله» روبرو میشدند. حفظ مرزهای شمال شرقی برای پادشاهان ساسانی از اهمیت خاصی برخوردار بوده و به همین دلیل اغلب شاهزادگان نامزد پادشاهی را به عنوان پادشاه محلی به این منطقه گسیل می داشتند.
از دیگر بناهای مکشوفه در این محوطه می توان به بنای آتشدان و محراب، اتاق مخصوص نامه ها و مرسوله ها و برج خاموشی اشازه کرد. با کشف بنای برج خاموشی نظر محققان اروپایی در زمینه نحوه تدفین زردشتیان به کلی تغییر نمود. در حال حاضر محوطه تاریخی بندیان به همت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی به اولین سایت موزه گردشگری ایران تبدیل شده است.
یافته ها و اکتشافات باستانشناسی
حاصل تلاش گروه باستان شناسی در بندیان در محدوده‌ای به مساحت ۴ هکتار کشف بناهای مهمی است که تا کنون بخش کوچکی از آن در غالب یک نیایشگاه کوچک از زیر خاک خارج شده است. این بنا دارای تالاری است که سقف آن بر چهار ستون گچی زیبا قرار گرفته است. در سمت شمال غربی تالار فضایی که عقب نشسته، به عنوان محراب کاربرد داشته است. در داخل این محراب علاوه بر گچبریهای بسیار زیبا، ۵ کتیبه به خط پهلوی ساسانی بر روی بدنه های دیوار گچی نقش گردید ه است. مضمون کتیبه‌ها حکم انتصاب شخصی به نام یزداد است که از طرف یک مقام عالی رتبه به نام ویدشاپور به دژبانی مرو و دستگرد گمارده شده است. همچنین دور تا دور تالار گچبری هایی با صحنه های شکار، جنگ پادشاهان ساسانی با پادشاهی هپتالی ها، صحنه های پیروزی در جنگ، صحنه ای مذهبی از آناهید یا آناهیتا الهه فراوانی و آب‌های روان و همچنین صحنه‌های معرفی شخصیت های مهم دوران ساسانی و صحنه های تاجبخشی و ضیافت را می توان دید.
در کنار محراب اتاق هدایا و نذورات قرار دارد. از داخل این اتاق تعدادی اثر مهر بر روی گلوله های رسی که حکم لاک و مهرهای امروزی را دارد به دست آمده است. این گلوله های گلی دارای اثر مهرهایی با نقوش اساطیری، حقیقی و نیز دارای خط پهلوی است.
در انتهای تالار دری به راهرویی ارتباط پیدا می کند و سپس به محوطه آتشکده‌ای با ابعاد ۴ در ۴ وارد می شود که آتشدان زیبایی در ان قرار دارد. نیایش کنندگان در این تالار جمع شده و شاهد مراسم اجرایی موبد در کنار آتشدان میشده اند.
در شمال آتشکده آتق بزرگی که در سه طرف آن استودان های گچی قرار دارد، ساخته شده و هر یک دارای دریچه‌ای بوده اند که احتمالا با در چوبی بسته می شده است. بر روی استودان ها نقوش اساطیری گاو گیرفون، مار، عقرب و صحنه‌های شکار دیده می شود. در سمت شرق اتشکده اتاقی با برج مدور به عنوان برشنوم گاه یا محل تطهیر قرار داشته است.
منابع
fa.wikipedia.org
dargazonline.ir
tishineh.com
