در زمان قدیم، مساجد و مدارسی به صورت مکتب خانه وجود داشتند، مدارسی که جلسات بحث و تدریس یا جلسات قرآن به شمار می رفت. اکثر این مدارس بناهای با شکوهی بوده و از نظر معماری بسیار چشمگیر و قابل توجه بودند. خراسان بزرگ به دلیل وجود بارگاه امام رضا (ع)، مدارس باشکوه متعددی در خود دارد.
مدرسه غیاثیه خرگرد از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به همت وزیر، پیر احمد خوافی ساخته شد. این مدرسه در دوران باشکوه خود، از بهترین دانشگاه های دوره اسلامی به شمار می رفت و دانشمندان بسیاری را پرورش داد. اما متأسفانه پس از ظهور سلسله صفویان، به دلیل تعصبات شدید شاهان صفوی، این مدرسه رونق خود را از دست داد.
مدرسه غیاثیه اثری بر جای مانده از شهر خرگرد قدیم خراسان است؛ خرگرد در روزگار سلجوقیان استطاعت نظامیه داشته و در زمان تیموریان نیز بنایی چنین باشکوه در آن احداث شده است. بنا به روایتی زمان ساخت این بنا بین سال های ۸۴۲ تا ۸۴۷ هجری است. این مدرسه به دست دو برادر استاد و هنرمند معماری ایران، قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا شده است.
ویژگیهای معماری
بنا بر کتیبه ایوان جنوب غربی، ساخت مدرسه را معمار بزرگ، استاد قوام الدین شیرازی (معمار مسجد گوهر شاد شهرهای مشهد و هرات) آغاز کرد و استاد غیاث الدین شیرازی آنرا به پایان رساند. این بنا بیش از هر چیز انقلابی در تزئینات است. معمار در این مکان، رویای معماری گذشته را که پوشاندن جامه آسمانی بر جسم زمینی بنا بود، محقق ساخته است. او سر تاسر بنارا با کاشی پوشانده و فضا را آکنده از گل و ریحان کرده است.
این مدرسه دارای صحنی چهار ایوانی است که ارتفاع آنها به ۱۱ متر می رسد. در اطراف این صحن ۳۲ حجره در دو طبقه ساخته شده است و برای تدریس مدرسان، تالارهای گنبد دار وسیعی بنا شده است. در دو سوی هشتی ورودی، دو تالار بزرگ به عنوان مسجد و مدرسه در نظر گرفته شده است. در چهار گوشه صحن نیز، اتاق هایی با سقف گنبدی ساخته شده و ۸ نورگیر، دور تا دور پایه گنبد ها را در بر گرفته است. هشتی ورودی اصلی مدرسه، از سمت راست و چپ، به ۲ اتاق بزرگ با سقف گنبدی ختم می شود که فضای سمت راست، مسجد و فضای سمت چپ، سالن اجتماعات است. هشتیِ حد فاصل بین این دو فضا نیز، سقفی گنبدی دارد. نمای درونی و نمای بیرونی جلوی بنا آراسته به کاشیکاری رنگارنگ معرق بسیار زیبا و کتیبه است. نمای اصلی سردر ورودی مدرسه غیاثیه، از لحاظ کاشیکاری و استفاده از تزئینات معماری، زیبایی و شکوه بیشتری نسبت به دیگر قسمت های بنا دارد. این بنا نماینده کامل معماری دوره تیموریان است که به سبک آذری ساخته شده است.
در میان مدارس تاریخی ایران، مدرسه غیاثیه در دقت و تنوع معماری، کامل ترین نمونه است. اهمیت هنری مدرسه غیاثیه به حدی است که پژوهشگران معروف غربی همچون ساکلیس، هرتسفلد، گرابای و برنارد اوکین درباره آن به تحقیق پرداخته و از کتیبه های آن نسخه برداری کرده اند.
مهم ترین ویژگی بنای مدرسه غیاثیه که آن را در زمره شاهکارهای قرن نهم هجری قرار داده است، استفاده گسترده از کاشی معرق جهت پوشش دیوارها است.
اگرچه خرگرد، امروزه روستای کوچکی بیش نیست، اما شواهد موجود، از رونق علمی آن در گذشته حکایت دارد. چنان كه خواجه نظام الملک، وزیر ملکشاه سلجوقی در قرن پنجم هجری آن را در رديف شهرهايی چون نيشابور و اصفهان قرار داده و مدرسه نظاميه باشكوهی در آن بنا نهاده است.
موقعیت مکانی:
مدرسه غیاثیه خرگرد در مجاورت روستای خرگرد و پنج کیلومتری خواف بر سر راه تایباد واقع شده است. این مکان در نزدیکی مرز افغانستان است.
جاذبه های نزدیک
در کنار این مسجد، مسجد نیمه مخروبه دیگری قرار گرفته است که به نام خواجه نظام الملک خوانده می شود.
منابع:
میراث فرهنگی خراسان رضوی
domima.com
kojaro.com
fa.wikipedia.org
