حمام حاجی رئیس از ابنیه ارزشمند تاریخی شهرستان تربت حیدریه است که بر اساس نوشته حک شده بر روی سر در ورودی به سال ۱۲۷۲ ه.ش به همت حاج سید محمد رئیس التجار (حاجی رئیس) جهت باقیات الصالحات بنا گردید.
این بنا از حمامهای معتبر شهر، از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است که در سفر نامه ها نیز به آن اشاره شده است و از زمان احداث تاحدود سالهای ۷۶-۱۳۷۷ مردم شهر همچنان از آن استفاده میکردند. موقعیت قرارگیری آن در بافت قدیمی شهر که در مرکز ثقل بازار های سنتی واقع شده بر اهمیت آن افزوده است.
ویژگیهای معماری بنا
حمام از دو قسمت مردانه و زنانه تشكيل شده و شامل فضاهاي ورودي, رختكن (سربينه) مياندر, گرمخانه, مخازن آب گرم و سرد, گلخن (آتش خانه) مي باشد. در سر در ورودي حمام كاشي هاي لاجوردي منقوش به گل و بوته, نقاشي و تاريخ ساخت حمام خودنمايي مي كند. از ويژگيهاي جالب قسمت رختکن, هشت ستون سنگي مزين به نقاشي هاي زيبا است كه سقف گنبدي شكل و سرسرا را بر روي خود تحمل مي كند.
حمام حاجی رئیس با وسعتی معادل ده هزار و ده متر در برگیرنده یک حمام مردانه و یک حمام زنانه است. حمام مردانه که بخش اصلی را شامل می شود از وسعت بیشتری برخوردار بوده و کلیه فضاهای موجود در یک حمام سنتی مانند ورودی، سربینه، میاندر، گرمخانه، خزینه و حتی چهارحوض (دریاچه) و تونخانه را دارا می باشد.
ورودی حمام در راستای خیابان روحبخش قرار گرفته و با دربی چوبی و طاقی هلالی که حاشیه آن با قابچه های آجری و کاشی های هفت رنگ با تصویر سربازان قاجاری مزین گردیده است به راحتی قابل شناسایی است.
سربینه حمام با پلان مستطیل شکل و وسعت تقریبی ۲۳۰ متر با هشت ستون سنگی که بر پای دارنده گنبد مرکزی و پوشش های گنبدی چهار بخشی پیرامون آن است، اولین فضای اصلی حمام را شامل می گردد.
گرمخانه حمام در ضلع غربی سربینه پس از میاندر و فضاهای جانبی آن قرار دارد، وسعت آن معادل ۱۸۰ متر بوده و چهار ستون سنگی در مرکز همانند ستونهای سربینه پوشش دهنده این بخش می باشند.
خزینه با وسعتی حدود نود متر در ضلع غربی گرمخانه قرار داشته است. در حال حاضر آثار نیم ستونها و طاقهای هلالی در ضلع غربی گرمخانه نشان از ارتباط این دو قسمت دارد.
چهار حوض فضایی است واقع در ضلع جنوبی گرمخانه به مساحت نود متر و حوض یا استخری وسیع به عمق یک متر و نیم در وسط و دو سکوی دو متری در پیرامون که مکانی مناسب جهت تفریح و استحمام در فصل تابستان بوده است.
حمام زنانه نیز در ضلع غربی حمام قرارداشته و با وسعتی بسیار کمتر حدود دویست متر، کلیه فضاهای حمام مردانه به جز چهارحوض را در مقیاس کوچکتر و به صورت بسیار ساده دارا است.
ویژ گیهای شاخص بنا
حمام حاجی رئیس یکی از نادرترین نمونه های حمام های سنتی در شهرستان است که علیرغم آسیب های بسیاری که بر کالبد و سیمای آن وارد شده است پس از اقدامات مرمتی و حفاظتی می تواند به مکان فرهنگی تاریخی ویژه ای که پاسخگوی بخش وسیعی از نیاز های شهرستان باشد بدل گردد. این حمام هم اکنون آخرین مراحل مرمت را میگذراند.
موقعیت بنا در بافت شهری
حمام حاجی رئیس در محدوده جنوب غربی بافت تاریخی شهر و در مرکزیت بازار های سنگ فرش و رباط واقع شده است. این حمام در مجاورت بناهای تاریخی شهر از جمله کاروانسراهای لاری و امینی قرار داشته و در گذشته رباط شیروانی نیز متصل به ضلع جنوبی آن بوده که متاسفانه تخریب شده است.
منابع:
میراث فرهنگی استان خراسان رضوی
torbatnews.com
fa.wikipedia.org
iribnews.ir
