شهرستان تربت جام از روزگاران کهن جایگاه ویژه ای در تاریخ، هنر، عرفان و ادبیات ایران داشته است. موقعیت خاص جغرافیایی آن که در مسیر جاده ابریشم و شاهراه هرات به نیشابور بوده همواره تحت تأثیر این دو پایتخت هنری و فرهنگی ایران قرار داشته است. از جاذبه های تاریخی و جاهای دیدنی تربت جام در مرکز شهر رباط آن است. این رباط در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است. در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز می شود اما به احتمال بسیار درگاه جدید در آن تعبیه شده است. با توجه به سبک معماری بنا می توان آنرا از آثار معماری دوران تیموریان دانست. فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می شود و ایوان های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضایی وسیع می رسد که این نقاط به کمک پایه های آجری به چشمه تاق ها تبدیل شده اند. نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است که بوسیله برجها در گوشه ها محصور شده، به گونه ای که برجها نقش پشتیبان دیوارها را دارند. فضاهای داخلی بنا مشتمل است بر ایوان ها و ایوانچه هایی که هر یک به حجره ای منتهی می شود. در پشت حجره ها دالان های طویلی وجود داشته که در حکم مال بند یا محل نگهداری چهارپایان بوده است. از بخش های مهم این بنا فضای شاه نشین آن است که در بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرقچین و با تزئینات کاربندی احداث شده است. مصالح ساختمانی این رباط آجر و گچ است.
واژه رباط از روزگاری بسیار کهن به زبان تازی راه یافته و حتی از آن فعل نیز ساخته اند و رباط به معنای منزل گرفتن و آسودن در میان راه بکار می رفته است. در گذشته به ویژه در دوران اسلامی رباط ها در مسیرهای راه اصلی با فواصل معینی به عنوان تاسیسات بین راهی ساخته می شدند. این رباط ها در حقیقت کاروانسرا برای استراحت مسافران بین راهی بود. معمولا برای رفع مشکل آب، این رباط ها را در کنار روستاها یا چشمه ها بنا می کردند و در کنار آنها آب انبارهایی نیز برای ذخیره آب احداث می شد.
موزه مردم شناسی
«موزه مردم شناسی تربت جام» در قسمت شمالی این مجموعه در خرداد ماه ۱۳۸۶ به همت اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی طراحی و اجرا شده است که شامل بخشهای زیر می باشد:
نوازندگان سنتی
موسیقی نواحی از دیرباز در منطقه تربت جام رواج داشته و ساز دوتار چنان در زندگی غالب مردم حضور یافته که در رنج ها و شادی ها، همدل و همدرد آنان گشته و یکی از برجسته ترین نمادهای فرهنگی مردم آن ناحیه شده است. از مقام های رایج در موسیقی تربت جام می توان به مقام های الله، نوائی و کبک زری اشاره کرد.
کارگاه ساخت و ساز و نمایش سازهای منطقه
در این غرفه کارگاه ساخت و سازهای سنتی منطقه بازسازی شده است. هنرمندان ساز گاهی با ساخت دوتار، سه تار یا ساز های کوبه ای نظیر دهل، دایره و سرنا و ساخت ابزارهای چوبی کوچک نظیر ماکو، دسته چوبی ابزار، مازولاق و... سرگرم می شدند. ابزار کار آنها شامل تیشه، اسکنه، رنده، مغار، تیر، سوهان، اره و چکش است. همچنین در غرفه ای دیگر، سازهای منطقه اعم از دوتار و سه تار، دف، دایره، تنبک، سرنا به نمایش درآمده اند.
رقص اَپر
یکی از مهمترین وجوه فرهنگ عامه در تربت جام اعتقادات و باورهای آئینی آنان است که بخشی از آن اعتقادات در جامه رقص ها و حرکات موزون آئینی نمود یافته اند. رقص آپر یا افر یکی از این آئین هاست که فحوای آن با باورهای زراعی مردم منطقه مانند کاشت، داشت و برداشت و چگونگی شکل گیری آفرینش گره خورده است. از سایر رقص ها و حرکات آئینی تربتیان می توان چوب بازی، حتن و مراسم «الله بده تو بارون» را نام برد که برای تمنای باران انجام می دهند.
قالی و قالیچه بافی
قالیبافی یکی از صنایع بافندگی شهرستان تربت جام است که اکنون مرکز تولید قالیچه های اصیل است. قالیچه ها و قالی های تربتی از نوع بافت یک پود هستند و گره های آن از نوع فارسی است. همچنین از موی بز در کناره پیچ فرش ها استفاده می کنند و فرش ها دارای چله ای پشمی هستند. مهمترین مشخصه قالیچه های تربتی امتزاج طرح ها و نقوش افغانی با نقوش عشایری است. از نقش های مهم قالی در تربت می توان به نقوش بازوبندی، قاب آینه، سه قاب، چشمه گلی و طرح جانمازی اشاره کرد. در تربت، قالی بر روی دارهای زمینی و دیواری بافته می شود و الیاف پشم و نخ های پنبه ای عمده ترین مواد به کاررفته در این قالیچه ها است.
گلیم بافی
در شهرستان تربت جام گلیم بافان عموما به کار بافتن می پردازند. نقوش این بافته ها نقوشی ساده و ابتدایی است که از بن مایه های هندسی، گیاهی و حیوانی سرچشمه می گیرند. این بافته ها اغلب در روستاها و به همت زنان روستایی تولید می شوند.
رنگرزی سنتی
کلیه الیاف پنبه ای و پشمی پیش از آنکه در دستان صنعت کاران و بافندگان هنرمندان بدل به بافته‌ای زیبا شوند، به حجره رنگرز رفته و با جادوی رنگرزان به هیات الیافی الوان و درخشان در می آیند. رنگرزی نیز یکی از فنون کهنی است که سالها پیش انسان را در ساختن بافته های رنگین یاری داده یکی از حجره های این موزه را به خود اختصاص داده است.
عطاری و گیاهان دارویی
از گذشته های دور، عطاری ها به مثابه داروخانه ها در میان مردم ناحیه خراسان شهرت داشتند و بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می دادند. وفور گیاهان دارویی متنوع در دشت ها و صحراهای منطقه به غنای این دانش افزوده و گستره طب گیاهی را وسعت بخشیده است.
چادر عشایر
منطقه تربت جام با داشتن چراگاه ها و دشت های خرم، سرزمینی مناسب برای گله داری به شمار می رود.
سفال گری
سفال گری یکی از مشاغل سنتی و صنایع دستی تربت جام است که در گذشته از رواج نسبی برخوردار بوده است. سفالگران به علت وجود آهک در خاک منطقه ناگریز به ساخت ظروف قطور و سنگین بوده اند، لذا این هنر به دلیل مشکل فوق، امروزه از رواج افتاده است. ظروف دست ساز صنعت گران تربتی شامل خمره، کوزه، تغار، گلدان و قلک است.
موقعیت مکانی
تربت جام، ميدان وليعصر، خيابان شهيد بهشتي، بهشتی
منابع:
- وزارت میراث فرهنگی
- kojaro.com
- fa.wikipedia.org
- isna.ir
