روستای هدف گردشگری مزار دارای بافت تاریخی باارزشی بوده و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این بافت در قسمت شرق روستا واقع شده است که احتیاج به حفظ و مرمت دارد. این منطقه نیز مانند اکثر نقاط ایران بویژه خطه خراسان بزرگ در حمله مغولان آسیب فراوان دید و آثار آن هنوز در این خطه باقی است. مغولان در ناحيه تمام شبكه آبياري منطقه را كه متكي بر قنات هاي بسيار عظيم بود ويران كردند بطوريكه پس از هشتصد سال كه از اين حمله مي گذرد هنوز قنات هايي كه سخت ويران شده باشند و قابل آبياري نباشند را هلاكو بند مي گويند. مغولان پس از آن قلاع سرتخت و خوانشير و مزار بجستان را مورد حمله قرارد داند و پس از نبردي نابرابر كليه ساكنان اين مناطق را به قتل رساندند. آثار باقيمانده اين نبرد در روستاي مزار هنوز به نام لب رود حربگاه (محراب) مشهور است و نيز قبرستان ده هكتاري روستاي مزار نيز نشانه هايي از اين كشتار عظيم است.
بافت روستا
بافت هاي روستايي به واسطه كاركرد اساسي خود كه تامين كننده بسياري از نيازهاي زيستي، سكونتي و اقتصادي جامعه روستايي هستند از خصيصه پويايي و تغيير دائمي برخوردار هستند. بناهای مسکونی داخل بافت با گونه های چهار ایوانی یا دو ایوانی برگرفته از فرهنگ و اقلیم کویری به صورت کاملا درونگرا و محصور و دارای حیاط مرکزی و اغلب آنها دارای زیرزمین، ایوان، انبار، هیزم خانه، طویله، بازشوهای کوچک، بادگیر بوده و فرم پوشش طاقها غالبا قوسی شکل و گنبدی است. در روستای مزار خانه ها با توجه به کارکرد فضاهایی مختلف ساخته شده اند به طوری که هر خانوار در خانه هایی با زیربنای حداقل چهارصد مترمربع زندگی می کنند و این محدوده به شیوه ای منحصر به فرد برای کارکردهای مختلف تقسیم بندی شده که پوشش آنها با توجه به اقلیم کویری گنبدی است و این فضاها دارای تابستانهای خنک و زمستان های گرم می باشد. جهت بادگیر روی پوشش های گنبدی نیز به سمت جنوب شرقی است. بافت پیوسته روستای هدف گردشگری مزار مشحون از زیبائیهای معماری اقلیم کویری است که در نمایی هماهنگ این خصوصیات را پیش روی گردشگران قرار می دهد همچنین آثار و ابنیه تاریخی نشان دهنده پیشینه غنی این منطقه است.
آثار تاریخی روستا
۱- گورستان بزرگ و ده هکتاری روستا كه بر فراز تپه هاي كوتاه در قسمت بالای روستا قرار دارد و دارای قبر های بزرگ و قدیمی متعلق به دوره های مختلف تاریخ است.
۲- مزار پیر آصف: در كنار اين گورستان مزار پيري است كه مردمان او را آصف برخيا، وزير حضرت سليمان مي دانند و زيارت مي كنند. گرچه جز تاریخ شفاهی سند دیگری جهت اثبات این مدعا در دست نیست.
۳- قلعه دختر: در ۵ کیلومتری جنوب غربی روستای مزار بر فراز قله ای تک و بلند در کوهستانی به نام کوه باغ سلیمه، قلعه دختر مزار قرار دارد که اصل آن از دوره ساسانی و یا پیش از آن است. این دژ در اواخر سده ۵ قمری به تصرف اسماعیلیان درآمد و در سده ۷ قمری توسط هولاکوخان مغول ویران شد. اين قلعه نيز مانند ساير قلاع دختر ايران نام خود را ازناهيد، الهه آب، بركت و زيبايي اخذ نموده است.
۴- مسجد قدیمی: این مسجد که ایوانی از آن باقی مانده است در غرب قلعه و در مجاورت مسجد جدید واقع شده است واحتمالا متعلق به عصر تیموری باشد.
۵- مسجد نوساز وحسینیه در پايين تپه
۶- مسجد یا صومعه دستکند: بصورت دالانهایي زيرزميني در زیر قلعه و در صخره در طول سالها حفر شده است. این مکان بسيار تاريك بوده و هيچ روزنه اي براي گرفتن نور از خارج در آن تعبيه نشده است. ورودی صومعه دالانی است به عرض یک و نیم متر و به طول هفت و ارتفاع دو متر که به فضای بازتری منتهي مي شود كه مساحت آن صد و هشتاد متر مربع مي باشد و سه پايه یا ستون قطور سنگي در وسط آن قرار دارد که شكل هندسي مشخصي را نمي توان براي آن در نظر گرفت. اهالي روستا به اين مكان صومعه مي گويند. با توجه به نشانه هاي صومعه گمان مي رود اين مكان در دوران پيشين معبد مهري بوده است. با توجه به ويژگي مهري، اين مجموعه مي تواند به زمان هخامنشيان و حتي پيش از آن مربوط باشد.
۷- آب انبار ها و حمام روستا که تخریب شده است و در مجاورت مسجد قرار داشته است.
۸- حسینیه قدیمی روستا که در وسط بافت قدیمی روستا است و متاسفانه در حال تخریب است.
۹- سابادها: در سرتاسر بافت قدیمی روستا پراکنده است.
۱۰- خانه های قدیمی چهار صفه ای و دو صفه ای که اکثرا خالی از سکنه بوده و در حال تخریب است.
۱۱- شبکه آب رسانی، قنات قدیمی داخل روستا (کاریز کر) و شبکه انتقال آب چشمه مجینگو به روستا. قنات تاریخی جرف که پرآب ترین و قدیمی ترین قنات روستای مزار است در شرق روستا و در امتداد رودخانه بهاباد با حدود ۵۰ حلقه چاه تاسیس شده است و دبی آن از ۳ لیتر در ثانیه تا ۱۲ لیتر متغیر است. تاریخ دقیق تاسیس قنات جرف مشخص نیست ولی به احتمال زیاد متعلق به عصر صفوی باشد. قنات های دیگری نیز همچون قنات باغ سلیمه و کریکبوم و کلسیتو و تک میدر و زیبد و نرستنگ و مخلیدی و... در روستای مزارکم و بیش درحال آبدهی می باشد.
۱۲- شبکه کانال های زیر زمینی که در بخشی از بافت قدیمی روستا و قلعه روستا و صومعه کشیده شده که کارکرد تدافعی و فرار در مواقع حملات اقوام بیگانه همچون ترکمن ها و حسنی ها داشته است.
زبان محلی
مردم مزار مانند اكثر ايرانيان به زبان فارسي دري كه يكي از فروع زبان هند و اروپايي است و ريشه سانسكريت دارد تكلم مي كنند و داراي لهجه خراساني مي باشند. در مزار كمتر با كلمات بيگانه برخورد مي كنيم. دكتر علي شريعتي در راهنماي خراسان چنین نوشته است: «اكنون كه درميان مردمي در جنوب خراسان به دور مانده از دگرگونيهاي زمانه هستم هنوز زبان كهن فارسي قرنهاي چهارم و پنجم زنده است و آنگاه كه توده مردم جنوب خراسان سخن مي گويند گويي سخن بيهقي و بلعمي است كه مي شنوم."
محصولات
انار، زعفران، انگور، گندم و جو و... محصولات اصلی مزار هستند.
صنایع دستی
وجود هنرهای سنتی و صنایع دستی از جمله پارچه بافی، چادربافی، حوله بافی، برک بافی و همچنین ثبت موضوعات فرهنگی فن و هنر سبد بافی (ترکه بافی) به شماره ۸۳۲ و فنون شيره گيري انگور به شماره ۸۳۶ در تاریخ ۴/۱۱/۹۱ در فهرست میراث ناملموس کشور مؤید غنای عنصر میراثی این بافت تاریخی است.
سوغات
شيره انگور، گياهان دارويي، نان هاي محلي، دست بافت ها و...
غذای محلی
غذاهای اشکنه بنه، گندم پلو با گوشت قورمه و تخم مرغ شیره از غذاهای محلی و مخصوص روستای مزار بوده که در نوع خود بی نظیر است.
موقعیت مکانی
بافت تاريخي روستاي هدف گردشگري مزار در بخش مركزي شهرستان بجستان و 5.5 كيلومتري جنوب غربي اين شهر قرار دارد. این روستا در ۵ کیلومتری بجستان واقع شدهاست. بافت تاریخی در قسمت شرقی روستا قرار دارد.
منابع:
- فرمانداری بجستان
- fa.wikipedia.org
- alirezahayrani.blogfa.com
- mazaar.blogfa.com