قلعه نهبندان مربوط به دوره قبل از اسلام و دوران تاریخی پس از اسلام است و در نهبندان، بافت قدیم شهر واقع شده است. این قلعه، بنایی دفاعی و نظامی است که به پادگان بزرگ شباهت دارد و طبق بررسی های انجام شده ظرفیت سه هزار نفر را داشته است. معماری ایرانی قلعه نهبندان منحصر به فرد می‌باشد زیرا سنگهای مورد استفاده در این قلعه بدون استفاده از هیچ نوع ساروج یا ملاتی، دیوارهای قلعه را ایجاد کرده اند. این قلعه در فضای وسیع قله کوهی منفرد که از اطراف به دشتهای باز و وسیع و روستای خوانشرف اشراف دارد، قرار گرفته و به نامهای شاهدژ و قلعه شاهی یاد شده است. این قلعه در یک موقعیت استراتژیک قرار گرفته و در محل عبور کاروان ها از چندین مسیر به این شهرستان واقع شده است. قدمت این قلعه به دوره قبل از اسلام برمی گردد، اما بیشترین توسعه آن در دوره فرقه اسماعیلیه بوده است، چون اسماعیلیان آنرا در قرن پنجم از شاه شجاع خریداری و بر حسب نیاز به توسعه و استحکام بخشی به آن اقدام کردند. در این دوران جمعیتی بیش از ۳۰۰۰ نفر در این قلعه زندگی می کردند و در واقع یک نوع قلعه شهر بوده است.
این قلعه تنها یک مسیر ورودی دارد، باید از پائین کوه در شرق نهبندان به بالای کوه رفته تا به قلعه رسید، در کوهپایه های این کوه اتاقک هایی برای نگهبانی تعبیه شده و در هر کدام برای ۲ نفر جا وجود دارد، در این اتاقک ها نگهبانان از این قلعه محافظت می کرده اند. در ابتدای این قلعه کوچه ها و گذرگاه هایی به چشم می خورد که نوع ساختار آنها موید این موضوع است که این قلعه به عنوان یک پادگان استفاده می شده است. بخش عمده مصالح ساختمانی این قلعه از سنگ است اما در برخی جاها از آجر و ملات نیز استفاده شده که به کار بردن آجر به ندرت دیده می شود. از نظر معماری این قلعه به دو نوع بنا تقسیم می شود نوع اول بناهایی هستند که با ملات ساخته شده و دارای ارتفاع و استحکام بیشتری نسبت به سایر بناها دارد و اصطلاحاً شاه نشین قلعه محسوب می شوند. نوع دوم بناهایی هستند که بدون ملات ساخته شده اند و ارتفاع کمتری دارند و از این بناها برای سکونت فدائیان و سربازان مدافع قلعه استفاده می شده است. قسمت عمده این قلعه از نوع دوم بوده و به صورت محله ای و متراکم ساخته شده اند و معابر و کوچه های متعددی در میان فضاهای معماری و محلات ایجاد شده و میدانگاههایی برای اجتماع فدائیان منظور شده است. سقف بناهای شاه نشین به صورت ضربی پوش و بقیه واحد های مسکونی احتمالاً با چوب و خاشاک پوشش می شده اند. در این قلعه حوض انبارهای متعددی نیز برای ذخیره آب باران تعبیه شده و یکی از این حوض انبارها به صورت پلکانی ایجاد شده که به صورت آب تصفیه کن عمل می کرده است. به علت اشرافیت کامل این قلعه به شهر نهبندان و قلعه قدیمی دیگر این منطقه در همه زمان ها مورد توجه حاکمان وقت قرار می گرفته است.
موقعیت مکانی
قلعه «شاهدژ» در ۶ کیلومتری شرق نهبندان و ابتدای جاده «نهبندان–زابل» و در نزدیکی روستای خوانشرف در ارتفاع ۱۴۱۰ متری از سطح دریای آزاد واقع شده است.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- isna.ir
- tamin.ir
